آثار

کتاب «انسان و عبادت» بخش‌هایی از رسالۀ عملیه استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر با نام الفتاوی الواضحة است که در آن جنبه‌هایی از موضوع عبادت در اسلام بررسی شده است. الفتاوی الواضحة اولین بار در ماه رمضان ١٣٩۶ق (شهریور ١٣۵۵ش) به چاپ رسید. شهید صدر این رساله را براساس ضرورت تحول رساله‌های عملیه و به‌هدف ارائۀ احکام اسلامی به مسلمان معاصر با شیوه‌ای جدید و به‌روز و متناسب با تحولات تمدنی به‌رشتۀ تحریر درآورد؛ ازاین‌رو ضمن بررسی و نقد کاستی‌های موجود در رساله‌های رایج طرحی متفاوت را برای نگارش رساله عملیه پی ریخت.

او این رساله را با مقدمه‌ای اعتقادی براساس مباحث نوین فلسفی و نیز روش حساب احتمالات در اثبات عقاید، آغاز می‌کند؛‌ زیرا عقیده، پایۀ عمل به شریعت است و مکلفی که می‌خواهد به احکام شریعت عمل کند شایسته است طرحی کلی از عقاید و دلایل آن‌ها داشته باشد.

شهید صدر در متن رساله خود افزون‌بر تغییر اساسی ادبیات رساله‌نویسی که آن را برای عموم خوانندگان کاربردی کرده، تقسیم‌بندی نوینی برای احکام شریعت اسلامی عرضه کرده است. او خود درباره این تقسیم‌بندی می‌نویسد:

ابتدا مسائل مربوط به تقلید را آورده‌ایم و احکام تقلید، اجتهاد و احتیاط را بیان کرده‌ایم. پس از آن درباره تکلیف و شروط آن سخن گفته‌ایم. سپس احکام را به چهار بخش تقسیم کرده‌ایم:

بخش نخست: عبادات؛

بخش دوم: اموال که دارایی‌های عمومی و شخصی را دربر می‌گیرد؛

بخش سوم: رفتار فردی؛

بخش چهارم: رفتار عمومی.[1]

و سپس هر یک از این بخش‌ها را این‌گونه شرح می‌دهد:

اگرچه احکام شریعت به‌هم‌پیوسته و با یکدیگر مرتبط هستند، می‌توان آن‌ها را در چهار بخش تقسیم کرد:

یک. عبادات که عبارتند از: طهارت، نماز، روزه، اعتکاف، حج، عمره و کفاره‌ها.

دو. اموال که خود به دو بخش تقسیم می‌شوند:​

١- اموال عمومی. مقصود از اموال عمومی هر مالی است که برای مصلحتی عمومی قرار داده شده است. زکات و خمس از جمله این اموال هستند که اگرچه اعمال عبادی به شمار می‌آیند، جنبه مالی آن‌ها برجسته‌تر است. همچنین خراج،‌ انفال و مواردی از این دست نیز در زمره اموال عمومی قرار دارد. در این بخش انواع اموال عمومی و احکام هر یک از آن‌ها و شیوه هزینه‌کردشان، تعیین می‌شود.

٢- اموال خصوصی. مقصود از اموال خصوصی دارایی‌های افراد است که احکام آن‌ها در دو بخش توضیح داده می‌شود:

بخش نخست: اسباب شرعی تملک یا به‌دست آوردن حق خصوصی، چه درباره مال عینی (خارجی)، چه مال در ذمه. منظور از مال در ذمه،‌ اموالی است که در مواردی مانند ضمانت و غرامت، ذمه فرد را مشغول می‌سازد. احکام احیاء، حیازت، صید، تبعیت، ارث، ضمانت‌ها، غرامت‌ها در این بخش بررسی می‌شود و عقد ضمان و حواله و قرض و بیمه را نیز دربر می‌گیرد.

بخش دوم: احکام تصرف در اموال که مواردی مانند خریدوفروش، صلح، مشارکت، وقف، وصیت و دیگر معاملات و تصرفاتی از این دست را شامل می‌شود.

سه. رفتار فردی. مقصود همه رفتارهای شخصی است که فرد انجام می‌دهد و مستقیماً به اموال مربوط نیست و در دایره عبادت خداوند متعال نیز قرار نمی‌گیرد. احکام رفتار فردی دو نوع هستند:

1- احکام مربوط به روابط مرد و زن؛ از جمله ازدواج و طلاق و خلع و مبارات و ظهار و ایلاء و….

2- احکامی که سایر ابعاد زندگی فرد را سامان می‌دهد؛‌ مانند احکام خوراکی‌ها، پوشاک، مسکن، آداب معاشرت، احکام نذر و قسم و عهد، صید و ذبح، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر و دیگر محرمات و واجباتی از این دست.

چهار. رفتار عمومی. مقصود از این بخش رفتار ولی‌امر در عرصه‌های حکومت، قضاوت، جنگ و روابط بین‌الملل است که شامل احکامی از قبیل احکام ولایت عمومی،‌ احکام قضاوت و شهادت، حدود، جهاد و مانند آن می‌شود.[2]

شهید صدر در پایان جلد اول رساله عملیه‌اش که بخش عبادات  شریعت اسلامی را دربر‌می‌گیرد، برای تبیین سیمای کلی عبادت در اسلام، بخش ویژه‌ای را در نظر گرفته و مطالب ناب و ارزشمندی را در این باره به مقلدان ارائه کرده است. شهید صدر در این بخش ابتدا به این موضوع می‌پردازد که چرا عبادت نیازی همیشگی برای همه انسان‌هاست و چه نقشی را در مسیر تمدنی انسان ایفا می‌کند. سپس ویژگی‌های کلی عبادات را تبیین می‌کند و از این رهگذر فهمی دقیق‌تر و عمیق‌تر از مفهوم و کارکرد عبادت را به‌دست می‌دهد تا مکلفی که می‌خواهد از طریق رساله عملیه به همین احکام عمل کند، دیدگاهی روشن‌تر داشته‌ باشد و آگاهانه‌تر به عبادت بپردازد.

مطالب عمیق و نو این بخش سبب شد که بارها و به‌طور مجزا به چاپ برسد و به زبان‌های مختلف ترجمه شود.

همچنین این کتاب همراه با اضافات برخی شاگردان شهید صدر با نام نظام‌ العبادات في الاسلام منتشر شد که بخش عمده آن کتاب نوشته شهید صدر نبود و ازاین‌رو در این ترجمه، برخلاف برخی از دیگر ترجمه‌ها، صرفاً بخشی که اثر قلم استاد شهید بود، آورده شده است.

نویسنده همچنین در چاپ اول رساله عملیه خود مقدمه‌ای درباره اصل اجتهاد و تقلید و ضرورت تحول شیوه تدوین رساله‌های عملیه نوشته است که با توجه به نکات مهم آن و ارتباطش با موضوع، در این کتاب نیز با ‌عنوان مقدمهای درباره اجتهاد و تقلید آورده شده است.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید

 

[1]. شایان ذکر است که دست ستم حزب بعث مانع از آن شد که شهید صدر فرصت کند این کتاب را تکمیل کرده و همه چهار بخش مدنظر را تألیف نماید و تنها بخش اول از این چهار دسته در جلد اول «الفتاوی الواضحة» به چاپ رسید.

[2]. الفتاوی الواضحة، ص ١۴٢-١۴۴.

 

«المدرسة القرآنیة» که با نام «پژوهش‌های قرآنی» به فارسی ترجمه شده است، مجموعه درس‌های شهید آیت الله سید محمدباقر صدر در زمینه تفسیر موضوعی است . بخشی از این مجموعه، از نوشته‌های آن بزرگوار و بخشی دیگر برگرفته از درس‌هایی است كه آن شهید سعید در حوزه علمیه نجف اشرف در جمع طلاب علوم دینی ارائه فرموده و توسط شاگردانش  گردآوری شده است. گره‌گشایی از معضلات و پیچیدگی‌های فكری و پاسخ‌گویی به پرسش‌های دانش‌آموختگان عصر حاضر كه بیشتر تحت‌تأثیر مكتب‌های فكری مادی غرب و شرق بودند هدف از ارائه این درس‌هاست.

مؤلف شهید با بهره‌گیری از نبوغ ذاتی، نگاه تیزبین و ذهن مبتكر خود و با تسلط عمیق بر اسلام و اطلاع دقیق از مکاتب غربی، بسیار استادانه و عمق دیدگاه قرآن در موضوع سنت‌های تاریخ و مؤلفه‌های تشكیل‌دهنده جامعه و نقش انسان در صحنه تاریخ، طبیعت و مناسبت‌های اجتماعی را مطرح ساخته و ضمن پذیرش قانونمندی حركت انسان در جامعه و تاریخ، هرگونه نگاه جبرگرایانه را در این زمینه رد كرده و برتری اندیشه دینی و الهی را در رویارویی با مكاتب الحادی به اثبات رسانده است.

سایر مطالب كتاب درباره علوم قرآن و دانش تفسیرِ این كتاب مقدس و نیز مقالاتی در موضوعات مختلف قرآنی است. ژرف‌اندیشی‌ها و نوآوری‌های بسیار این مجموعه، بی‌شک توشه راه هر انسان جست‌وجوگری است كه تشنۀ معارف ناب آخرین پیام جاوید آسمانی برای ساكنان كرۀ خاكی است.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید

شهید صدر با آگاهی از اشکال‌های رساله‌های عملیه به نگارش رساله عملیه نوینی پرداخت. انگیزه و هدف او بر پالایش رساله خود از اشکال‌های رساله‌های موجود و فراهم آوردن مؤلفه‌های اساسی یک رساله عملی کاربردی برای انسان امروز بود؛ از این رو رساله عملیه او کتابی نیست که صرفاً احکام شرعی در آن گنجانده شده باشد، بلکه به حق یک مجموعه کامل است که زیرساخت‌ها و نیازهای اصلی دین‌شناسی و از آن پس دین‌داری را برای انسان مسلمان فراهم می‌سازد.

از ویژگی‌های خاص «الفتاوی الواضحة» می‌توان به این موارد اشاره کرد: دسته بندی نوین فقه که تناسب بیشتری با ساختار زندگی انسان معاصر دارد؛ وجود سیر منطقی در مباحث با بیان پیش‌درآمدی در هر بحث، بیان اهمیت موضوع، تفاوت هر موضوع با موضوعات مشابه، بیان احکام و مسائل کلی در ابتدای هر عنوان، توضیح اصطلاحات و گاه بیان فلسفه احکام؛ زبان ساده و دور از تکلفات معمول فقهی و … .

افزون بر احکام فقهی رایج و مورد نیاز، مباحث کلامی و اعتقادی در ابتدای کتاب آمده و تحت عنوان «المرسل، الرسول، الرسالة» به تبیین اصول عقیده مسلمانان پرداخته است. مباحثی نیز در میان و پایان کتاب وجود دارد که در روشن ساختن ابعاد شگفت‌انگیز دین اسلام بسیار مؤثر است. بحث‌هایی که در آن چرایی تقلید و جایگاه علمای دین، نظام عبادات، نقش عبادت در زندگی انسان مسلمان  و ابعاد اجتماعی عبادات تبیین شده است.

این همه و نکات و ویژگی‌های دیگر «الفتاوی الواضحة» آن را از قالب تنگ یک رساله معمول که تنها به کار مقلدان یک مرجع خاص می‌آید،‌خارج ساخته و گستره کتابی جامع برای شناخت هم‌زمان اندیشه و عمل در اسلام را بدان بخشیده است و بدین‌سان مرزهای زمان و دامنه محدود گروهی خاص را درشکسته است.

برای خرید این کتاب اینجا را کلیک کنید

بی‌شک می‌توان کتاب «اقتصادنا» را اولین اثر مدون و مبنایی در زمینۀ اقتصاد اسلامی دانست. شهید سید محمدباقر صدر با تسلط وافر بر منابع دینی، در «اقتصادنا» با ژرف‌اندیشی در علل عقب‌ماندگی مسلمانان، مشکل را نه در ظواهر و روبناها، که در «رویکرد تقلیدی» در سطوح گوناگون اندیشه و عمل می‌داند. او بر این باور است که اقتصاد اسلامی، به‌مثابۀ جزئی از نظام اسلامی، با زدودن قالب‌های فهم بشر مدرن، شامل شرق و غرب، «شیوۀ» نوینی را ارائه می‌دهد که حرکت همگانی امت اسلامی را برای رشد و بالندگی و شکوفایی استعدادهای درونی برای مبارزه با عقب‌ماندگی اقتصادی، جهت‌دهی و مدیریت می‌کند؛ راهی برای رشد و توسعۀ جوامع اسلامی که می‌تواند ضمن حفظ استقلال فکری و روحی امت اسلامی، زندگی اجتماعی را بر مبنای عدالت و رفاه و در سایۀ نگاه به آسمان و جدا شدن از حصار نگاه زمینی سامان دهد.

در جلد نخست این کتاب، نگارنده به بررسی تطبیقی اقتصاد اسلامی با اقتصاد مارکسیستی و اقتصاد سرمایه‌داری با رویکردی مبنایی می‌پردازد و ساختار و چارچوب کلی و جایگاه اقتصاد اسلامی را مشخص می‌سازد. سپس در جلد دوم فرایند دستیابی به مکتب اقتصادی از آموزه‌های فقهی و دینی را مطرح می‌کند.

رویکرد مبنایی شهید صدر و اعتقاد به انسجام منطقی میان احکام ظاهری شریعت، او را بر آن داشته است که این زیربنا را از خلال احکام و آموزه‌های فقهی و دینی استخراج کند. بدین منظور، در این جلد از «اقتصاد ما» ابتدا فرایند دستیابی به مکتب اقتصادی را مطرح می‌کند تا روش علمی خود را روشن سازد، سپس با استفاده از آن روش، نظریه‌های اقتصاد اسلامی را کشف می‌کند و روبناهای اقتصاد اسلامی را بنا می‌نهد. او در این کتاب به سه نظریه در اقتصاد اسلامی می‌پردازد: نظریه توزیع پیش از تولید، نظریۀ توزیع پس از تولید و نظریۀ تولید. سپس در پایان کتاب  به جایگاه و مسئولیت حکومت در اقتصاد اسلامی می‌پردازد.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید

دوگانگی میان عبادت و فعالیت‌های گوناگون زندگی موجب ناکارآمدی عبادت و از کارافتادن نقش تربیتی و سازنده آن خواهد شد و دیگر عبادت نمی‌تواند انگیزه افراد را متحول و دگرگرا کند و آنها را وادار سازد که کاری را با ازخودگذشتگی و عبور از منافع محدود خود انجام دهند. خداوند متعال که از بندگان خود بی‌نیاز است، در پی آن نبوده است که از رهگذر عبادت‌شدن، جایگاه خود را تقویت کند تا از این رو آنها را به چنین عبادتی امر نماید. اینکه خداوند متعال خود را هدف و سرانجام مسیر بشریت قرار داده تنها برای این نبوده است که آدمی فقط به هنگام عبادت در برابر او سر فرود آورد؛ بلکه به‌دنبال آن است که با عبادت، انسان‌های درستکاری تربیت شوند که بتوانند با گذشتن از خود، در این مسیر بشری بیشتر نقش ایفا کنند. این تنها وقتی به بهترین شکل محقق می‌شود که روح عبادت به تدریج، به دیگر فعالیت‌های زندگی نیز تسرّی پیدا کند.

انسان و عبادت، ص ۶۳.

آیت الله شهید سید محمدباقر صدر:

وقتى انسان به بلايى دچار می‌شود، بايد در كنار اين‏كه تصميم به مقاومت در برابر اين ابتلا می‌گيرد، به ميزان مسئوليت خود در ايجاد اين مصيبت هم بيانديشد. چقدر از مسئوليت اين بلا به عهده اوست؟ او در برابر اين مصيبت چقدر مقصر است؟
قرآن كريم به روشنى بيان می‌كند كه همه ابتلائات و مصائب، نتيجه كارهايى است كه خود مردم انجام داده‏‌اند: «هر مصيبتى به شما برسد به دليل اعمالى است كه انجام داده‏‌ايد»[شوری: ۳۰]؛ همه مصائب به دليل اعمالى است كه مردم مرتكب شده‏‌اند.
«فساد، در خشكى و دريا به خاطر كارهايى كه مردم انجام داده‏‌اند، آشكار شده است؛ تا خدا بعضى از اعمالشان را به آنان بچشاند» [روم: ۴۱].

بارقه‌ها، ص ۴۳۱.

آیت الله شهید سید محمدباقر صدر:

«فساد، در خشكى و دريا به خاطر كارهايى كه مردم انجام داده‏‌اند، آشكار شده است؛ تا خدا بعضى از اعمالشان را به آنان بچشاند»[روم: ۴۱].
خداوند متعال می‌فرمايد: تا عملشان را به آنان بچشاند. خود عمل انسان‏ها به مصيبت تبديل می‌شود، به ابتلا تبديل می‌شود، اين عملى كه فرد در رفاه انجام می‌داد و نمی‌دانست كه همين عمل چطور پيش خواهد رفت، چطور پيچيده خواهد شد و همين عمل چطور به چيزى بر ضد او تبديل خواهد شد. خيال می‌كرد كه اين كار، عملى ساده و در سطحى معمولى است، گمان می‌كرد يک آشوب ساده در يک ماجراى خاص است، يک بلوا در ماجرايى خاص است، يک غيبت ساده از يک شخص معين است، يک بی‌حرمتى و پرده‏‌درى ساده نسبت به يک فرد مشخص است، اما همين اتفاق‏‌ها به‏‌تدريج متراكم می‌شود. سپس خود همين كارها به مصيبت، به ابتلا و به بلا تبديل می‌شود. وقتى اين كارها به ابتلاها و مصائب تبديل شد، اينجا است كه انسان پيامد و اثر آن‏ها را احساس می‌كند. لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا؛ تا خدا بعضى از اعمالشان را به آنان بچشاند.
ما اگر واقعا به قرآن كريم ايمان داريم، بايد احساس كنيم كه هر مصيبتى كه بر سر مسلمانان می‌آيد، جزئى از [جزاى‏] كارى است كه خود مسلمانان انجام داده‏‌اند و ما هم جزئى از مسلمانان هستيم‏.

بارقه‌ها، ص ۴۳۲.

اگر به شعار آسمانی «لا اله الا الله» بنگریم درمی‌یابیم که این شعار از سویی مسیر بشریت را به مطلق حقیقی پیوند زده و ازسوی دیگر همه مطلق‌های ساختگی را انکار کرده است.
تاریخ مسیر بشریت نیز نشان دهنده ارتباط منسجم میان پیوند آگاهانه به خداوند متعال و انکار معبودهای ساختگی است؛ به هر میزانی که آدمی از معبود حقیقی دور شود، گرفتار سردرگمی در میان خدایان و معبودهای پراکنده می‌گردد. بنابراین انکار و اثباتی که در شعار «لا اله الا الله» در کنار هم قرار گرفته‌اند، دو روی یک حقیقت‌اند. حقیقتی که آدمی در مسیر طولانی‌ای که در پیش دارد، از آن بی‌نیاز نیست. چراکه فقط این حقیقت توانایی نجات مسیر بشریت از گم‌گشتگی را دارد و سبب می‌شود همه توانایی‌های نوآورانه انسان شکوفا شود و از مطلق‌های دروغینِ دست‌و‌‌پاگیر رها گردد.

انسان و عبادت، ص ۴۶.

امام [امیرالمؤمنین علیه‌السلام] -چنان که سرگذشت تابناک ایشان گویاست- برترین اسوه جهاد در راه هدف بزرگ اسلام بود. زندگی فرخنده ایشان از آن‌جا که در مسجد الحرام آغازش فرمود تا سرانجام که در خانه پروردگارش به شهادت رسید، سراسر، لهیب نبردی مقدس بود که در راه دین، هیچ نرمی نداشت و در کارِ تکلیف، هیچ سستی نمی‌ورزید و در راستای حق، هیچ کندی نمی‌کرد و هیچ چیز را برتر و فراتر از ایثار و فداکاری نمی‌دید.

امامان اهل بیت علیهم‌السلام؛ مرزبانان حریم اسلام، ص ۳۷۶.