به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه شهید صدر، حجت‌الاسلام‌والمسلمین علیرضا پناهیان مسئول مرکز تخصصی تبلیغ دارالحکمه تهران سخنران چهارمین جلسه از سلسله‌نشست‌های علمی «اندیشۀ صدر» با عنوان «روش تفسیری شهید صدر» بود که به مناسبت فرا رسیدن چهل‌ودومین سالگرد شهادت شهید سید محمدباقر صدر به‌همت پژوهشگاه شهید محمدباقر صدر از صفحه اینستاگرام این پژوهشگاه به‌صورت زنده پخش شد. حجت‌الاسلام‌والمسلمین پناهیان در نشست اینستاگرامی روش تفسیری شهید صدر: شهید صدر معمار اندیشه اسلامی بود.
نبوغ شهید صدر در جمع‌بندی و نگاه نظام‌مند
مسئول مرکز تخصصی تبلیغ دارالحکمه تهران، در نشست اینستاگرامی روش تفسیری شهید صدر، شهید محمدباقر صدر را علامه باهوش و با زکاوت توصیف کرد و گفت: شهادت هولناک این شخصیت که علم و عمل را با هم درآمیخت و در اوج صفای باطن در چنین ایامی به شهادت رسید را تسلیت عرض می‌کنم؛ این شهادت مصداق اتم و اکمل ورود ثُلمه به اسلام بود.
این استاد حوزه و دانشگاه با ابراز تأسف از بی‌مهری جامعۀ اسلامی به آثار شهید صدر تصریح کرد: ما باید برگردیم به پنجاه سال پیش و سخنان شهید صدر را واکاوی کنیم و ببینیم که چقدر این اندیشه‌ها راهگشای ما در عرصه‌های مختلف جهان اسلام است؛ این اندیشه‌ها از نیازهای اساسی ما برای پی‌ریزی تمدن عظیم اسلامی است.
وی در نشست اینستاگرامی روش تفسیری شهید صدر درباره نبوغ شهید صدر ابراز داشت: نابغه بودن شهید محمدباقر صدر با دیگر ستارگان جهان اسلام متفاوت بود؛ شهید صدر امتیازاتی داشت که این شخصیت را کم‌نظیر می‌کند؛ نبوغ برخی در حافظه، سرعت یادگیری یا انتقال مطلب است، اما شهید صدر قدرت جمع‌بندی، نظریه‌پردازی، نگاه نظام‌مند و ساختار‌مند و سیستماتیک، قدرت تولید راهبرد داشتن و دارای تفکر استراتژیک بود که نبوغ ایشان در این عرصه‌ها بود.
حجت‌الاسلام والمسلمین پناهیان افزود: شهید صدر نه‌تنها تفکر استراتژیک داشت بلکه در این زمینه نابغه بود؛ شهید صدر معمار اندیشۀ اسلامی بود؛ خانه‌هایی از اندیشۀ اسلامی ساخته می‌شد که بشریت می‌توانست در این خانه‌ها زندگی کند و پناه بگیرد.
لزوم تربیت شهید صدرهای زمان
مسئول مرکز تخصصی تبلیغ دارالحکمه تهران در نشست اینستاگرامی روش تفسیری شهید صدر، خواستار تغییر شیوه تعلیم‌وتربیت شد و اظهار داشت: باید کاری کنیم که در مکتب‌ها و مدرسه‌ها، افرادی مانند شهید صدر در حد استعدادهای خود تربیت شوند؛ گاهی اوقات شیوۀ آموزش ما جزئی‌نگری را تشدید می‌کند و افراد از کلی‌نگری پرهیز می‌کنند و ناتوان می‌شوند؛ جزئی‌نگری لازم است اما شهید صدر با سرعت بسیار بالا جزئیات را در کنار هم قرار می‌داد و در همان دوران یک کل‌نگر بزرگ بود و می‌توانست از بالا مجموعه‌ای را تحت نگاه هوشمندانه خود قرار دهد.
روش تفسیری شهید صدر
این استاد حوزه و دانشگاه درباره عظمت قرآن و سفارش به تدبر در آن سخن گفت و ابراز داشت: روش‌های مختلفی برای بهره‌گیری از قرآن وجود دارد که شهید صدر این روش‌های تفسیر قرآن و تلاش برای فهم قرآن را به دو روش جزئی‌نگر و موضوع محور تقسیم‌بندی می‌کند؛ و رویکرد جزئی‌نگر را مورد توجه بسیاری از مفسران می‌داند که لازم است تا قرآن کریم مورد تحریف قرار نگیرد.
وی ادامه داد: شهید صدر تفسیر موضوعی را مطرح می‌کند و بر دیگر تفاسیر برتری می‌دهد؛ در این نوع از تفسیر، انسان موضوع خود را به قرآن عرضه می‌کند و قرآن پاسخ این مسئله یا شرح آن موضوع را بیان می‌کند؛ در اینجا اتفاقات عجیبی رقم می‌خورد؛ شهید صدر اعتقاد دارد تفسیر جزئی‌نگر محدودیت‌هایی دارد، ولی تفسیر موضوعی نامحدود است و با این روش به‌صورت نامحدود می‌توان از قرآن بهره برد.
ویژگی تفسیر موضوعی
حجت‌الاسلام والمسلمین پناهیان در نشست اینستاگرامی روش تفسیری شهید صدر گفت: شهید صدر به فرموده امیرمؤمنان حضرت علی (ع) از قرآن استنطاق می‌کند و حل مسائل را از آن جویا می‌شود؛ این بی‌نهایت بودن فواید قرآن کریم در تفسیر موضوعی نکته بسیار جالبی است که مورد توجه این اندیشمند جهان اسلام است و ما را به آن توجه داده است.
مسئول مرکز تخصصی تبلیغ دارالحکمه تهران شروع فهم عمیق آیات قرآن را به‌واسطۀ استفاده از این روش ارزیابی کرد و اظهار داشت: شهید صدر نکته‌ای را اشاره می‌کند که «حقیقت آن است که تعیین و استخراج این نظریه‌ها، امروز امری بایسته و ضرورتی اساسی است و نمی‌توان به‌هیچ‌وجه خود را از آن بی‌نیاز پنداشت؛ پیامبر اکرم(ص) نیز نظریه‌ها را ارائه می‌کرد، اما از رهگذر اجرا و در چهارچوب فضای کلی قرآنی که در زندگی اسلام ایجاد می‌کرد؛ هر فرد مسلمانی در این فضای کلی هرچند به‌صورت اجمالی و ارتکازی، نظریه‌های اسلامی را می‌فهمید زیرا آن فضا و چهارچوب روانی، اجتماعی، فکری و تربیتی که پیامبر بنا نهاده بود، توانایی آن را داشت که نگاه صحیح را ارائه کند».
نیاز به تفسیر موضوعی، افزون‌بر تفسیر جزئی
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه اکنون در زمان نزول قرآن نیستیم ابراز داشت: اکنون نیازمند تفاسیر جزئی قرآن کریم هستیم تا کلمه به کلمه قرآن را متوجه شویم، اما نیازی که امروز باید با تأمل برطرف شود این است که به‌وسیله نبوغ شهید صدر بدانیم که مردم در صدر اسلام قرآن را به‌وسیله رسول گرامی اسلام(ص) در اجرا می‌دیدند اما امروز الگویی مانند رسول خدا(ص) که حجت را بر ما تمام کند نداریم، حال چگونه باید جایگزین رسول خدا(ص) را پیدا کنیم؟ درک کل‌نگر به قرآن کریم و حل مسائل خود با این کتاب ارزشمند چگونه انجام شود؟
وی با اشاره به اینکه روش تفسیر موضوعی را در نظر شهید صدر مرحله دوم تفسیر ارزیابی کرد که نباید تفسیر جزء نگر فراموش شود، گفت: شهید صدر نشان می‌دهد که تفسیر جزئی‌نگر با رویکرد جزئی‌نگری مقدمه‌ای برای تفسیر موضوع‌محور است؛ ما نباید در جزئی‌نگری متوقف شویم که شهید صدر از باقی ماندن در جزئی‌نگری نهی می‌کند و اشاره می‌کند اگر در جزئی‌نگری باقی بمانیم باعث می‌شود که از قرآن برداشت‌های نادرستی پیدا کنیم که نمونه‌هایی از آن در تاریخ بوده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین پناهیان در نشست اینستاگرامی روش تفسیری شهید صدر اعلام خطر کرد که اکنون برخی آن‌چنان در جزئی‌نگری فرو رفته‌اند که حتی با نگاهی که بخواهد کلی نگاه کند و مسئله‌ای را حل کند و با برداشت‌هایی که نتیجه همین رویکرد موضوع محور است مخالفت می‌کنند؛ شهید صدر اشاره می‌کند که رشد و بالندگی فقه هم به‌خاطر همین کلی‌نگر شدن است؛ رشد فقه در تاریخ فقاهت از زمانی است که فقها با موضوعات و مسائل به‌سراغ روایات معصومان(ع) و قرآن رفتند.
نظریه‌پردازی، ثمره حقیقی تفسیر موضوع‌محور
مسئول مرکز تخصصی تبلیغ دارالحکمه تهران در اشاره‌ای به نوع تفسیر موضوع‌محور در نگاه شهید صدر تصریح کرد: کافی نیست که ما جمع‌بندی بین آیات را پیدا کنیم یا بر اساس چند واژه یک سری آیات را در کنار هم قرار دهیم، بلکه باید نظریه‌پردازی کنیم و به نظریه برسیم؛ به نظریه‌های علمی و انسانی که پاسخ‌دهنده نیاز بشر باشد.
این استاد حوزه و دانشگاه، شهید صدر را مدافع شیعیان در مقابل اهل‌سنت ندانست و تصریح کرد: شهید صدر مدافع اسلام در برابر تمام اندیشه‌های انحرافی است و حتی می‌توان گفت ویژگی برجسته شهید صدر این است که می‌خواهد با قرآن جهان و حیات بشر را اداره کند؛ مسائلی که دنبال می‌کند مسائلی است که بشر برای اداره حیات خود نیاز دارد؛ ما الآن به چنین تشیعی نیاز داریم که دغدغه آن صرف نقد دیگر مذاهب یا شبهات دیگر مذاهب نباشد؛ امروز با نیازهایی از بشریت مواجه هستیم که اندیشمندان جهان بی‌توجه یا ناتوان از پاسخ به آنها هستند.
وی به بیان شهید صدر، رویکرد جزئی‌نگر را شروع از قرآن و ختم به قرآن توصیف کرد که شاید به هیچ‌یک از نیازهای جامعه نگاه نکند و گفت: شهید صدر تصریح دارد برای نظریه‌پردازی در رویکرد موضوع‌محور تفسیر قرآن، ما باید از مسائل عینی حیات بشر شروع کنیم و به قرآن برسیم و بعد برگردیم و مسائل حیات بشر را حل کنیم؛ چقدر روشنفکران جهان به این نگاه دینی نیاز دارند.
درک بی‌نظیر شهید صدر از مسائل اجتماعی
حجت‌الاسلام والمسلمین پناهیان اظهار داشت: اگر ما چهل سال پیش به این نگاه شهید صدر خوب پرداخته بودیم، این‌قدر در فضای روشنفکری و حتی فضای سیاسی جامعه تلفات نمی‌دادیم؛ چند ده سال در درگیری‌های بیهوده برخی روشنفکران معطل ماندیم و فرسوده شدیم چون از دین تلقی غلطی داشتند که این افکار تابناک و روشنفکرانه شهید صدر می‌توانست تلقی‌های غلط آنها را برطرف کند.
مسئول مرکز تخصصی تبلیغ دارالحکمه تهران در نشست اینستاگرامی روش تفسیری شهید صدر، او را در درک مسائل جامعه دارای نبوغی بی‌نظیر ارزیابی کرد و توضیح داد: وقتی انقلاب اسلامی به پیروزی نرسیده است می‌گوید، «با پیروزی انقلاب خمینی ابرقدرت‌ها نابود شدند»، که این اوج دقت در وضعیت جامعه را نشان می‌دهد و متأسفانه برخی هنوز با این‌همه پیروزی به این نگاه نرسیده‌اند.
این استاد حوزه و دانشگاه اصرار امام خمینی در مراجعه به آقای صدر برای تدوین قانون اساسی را مورد اشاره قرار داد و گفت: این پاسخ‌ها هنوز قابل دفاع و کارآمد برای اداره جامعه است.
وی درباره اعتنا به تجربه بشری و نقد و بررسی آن با نگاه به قرآن از منظر شهید صدر گفت: متن صریح شهید صدر این است که «این روش تفسیری از موضوع یا واقعیت خارجی یا شیء بیرونی آغاز می‌کند و به قرآن مجید می‌رسد، بنابراین به این دلیل که این تفسیر از موضوع بیرونی آغاز می‌کند و به قرآن کریم می‌رسد در پرتو تفاوت اول آن را تفسیر موضوع‌محور می‌نامیم، از سوی دیگر آن را تفسیر وحدت‌بخش نیز می‌نامیم؛ زیرا در این رویکرد بین تجربه بشری و کتاب الهی وحدت برقرار می‌کنیم؛ البته نه آنکه تجربه بشری را بر قرآن حاکم کنیم، یا قرآن را تابع آن نماییم، بلکه به این معنا که آن دو را در قالب یک روند پژوهشی می‌ریزیم تا در نتیجه این روند یکسان پژوهش، مفهومی قرآنی به‌دست بیاید که می‌تواند موضع اسلام را در برابر آن تجربه بشری یا مقوله فکری که به روند پژوهشی وارد شده است معین کند».
حجت‌الاسلام والمسلمین پناهیان با توجه به متن شهید صدر تأکید کرد: این روند موضوع‌محور به درد دانشگاه‌های ما می‌خورد؛ زیبایی و روشنفکری بیانات شهید صدر تمامی ندارد.
لزوم پرداخت به سنت‌های تاریخ در قرآن
مسئول مرکز تخصصی تبلیغ دارالحکمه تهران از موضوعات مورد توجه شهید صدر به «سنت‌های تاریخ در قرآن کریم» که مورد نیاز حوزه‌های علمیه از صدر اسلام تاکنون بوده است اشاره کرد و افزود: همانطور که باید خودشناسی را بر خدا شناسی اولویت دهیم، باید سنت‌های تاریخ را بشناسیم و بعد سراغ دین برویم تا دین برای ما نجات بخش باشد؛ همانطور که اگر طبیعت انسان، حیات اجتماعی و سنت‌های الهی در تاریخ را نشناسیم، اسلام را تحمیلی خواهیم شناخت؛ همان‌گونه که بسیاری به این دلیل، دین‌گریزی دارند.
این استاد حوزه و دانشگاه توجه به «چه کسی بودن» و «کجا بودن» را که دو امر برای ورود به مسائل است مهم دانست و اظهار داشت: خیلی‌ها درباره انسان‌شناسی که ما چه کسی هستیم توجه کرده‌اند، اما باید ببینیم که کجا هستیم؛ ما انسانی در خلأ نیستیم؛ انسانی محکوم به یک سلسله سنت‌های تاریخی و اجتماعی هستیم که تنها در این چارچوب می‌توانیم حیات و حرکت داشته باشیم؛ حالا دستوراتی که برای حرکت مناسب در این چارچوب است را بعد از شناخت چارچوب دریافت کنیم.
وی شهید صدر را ناجی عراق از مارکسیست عنوان کرد و گفت: شهید صدر مسأله مارکسیست را برای مردم حل شده نشان دادند که امروز هیچ اثری از مارکسیست نمی‌بینید.
حجت‌الاسلام والمسلمین پناهیان در پایان نشست اینستاگرامی روش تفسیری شهید صدر خواستار شد: توصیه امام خمینی(ره) مبنی بر مطالعه آثار و اندیشه شهید صدر را اجرا کنید و از این اندیشه‌های تابناک بهره ببرید؛ حتی موضوعات مطرح شده به وسیله وی که موضوع و مسئله کاری شما نباشند را نیز مطالعه کنید، تا از روی دست این متفکر، این کسی که دارای تفکر راهبردی است نگاه کرده باشید و از روی دست او نحوه برخورد با مسائل را یاد بگیرید؛ به‌ویژه برای طلاب گرامی و محققان علوم اسلامی و حتی علوم انسانی شایسته است که به اندیشه‌های تابناک و روش مطالعه و پژوهش و تفکر او مراجعه کنند.
