شهید سید محمدباقر صدر در سال ۱۳۸۵ قمری کتابی با عنوان «المعالم الجديدة للأصول» تألیف کرد و در نظر داشت دو بخش دیگر را در دو جلد به آن بیفزاید تا مجموعه‌ای با عنوان «دروس تمهیدیه در علم اصول» به‌عنوان کتاب درسی در سه مرحلۀ آموزشی به طلاب ارائه دهد.

با گذشت دوازده سال از تألیف این کتاب به‌عنوان نخستین بخش از سه‌گانۀ مدنظر، شهید صدر فرصت نیافت این مجموعه را تکمیل کند. با این حال، او در سال ۱۳۹۷ هجری، دوباره به بررسی این طرح پرداخت و با ایجاد تغییراتی اساسی در این طرح، آن را تکمیل کرد. او در طرح جدید، تکمیل سه‌گانۀ گذشته را ادامه نداد و به جای آن دوره‌ای کامل از اصول را برای طلاب در دورۀ سطح با عنوان «دروس فی علم الأصول» نوشت که به «حلقات» معروف شد.

در این روند اگرچه کتاب «المعالم الجديدة للأصول» در تکامل خود به نسخه‌ای بدل شد که در حلقۀ اول از مجموعه «دروس در علم الأصول» منتشر شده است، اما برخی ویژگی‌هایش، آن را از حلقۀ اول این کتاب متمایز می‌سازد. شهید صدر در «المعالم الجديدة للأصول» از زبانی ساده و مدرن بهره جسته و این کتاب از لحاظ پیچیدگی‌های لفظی و معنوی دورتر از چیزی بود که در کتاب «حلقات» رعایت شده است. همچنین این کتاب به دلیل شرح و تفصیل بیشتر و وجود مثال‌های بیشتر برای توضیح برخی مطالب، تفاوت‌های خاص خود را نشان می‌دهد.

یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب، این است که دربردارندۀ فصل مهمی در بررسی و تحلیل تاریخ علم اصول است که پیش از آن تألیفی دراین‌باره وجود نداشت. امام شهید این فصل را در کتاب «حلقات» حذف کرد تا آن کتاب حالت علمی و درسی به خود بگیرد و با استانداردهای حوزه‌های علمیه هم‌خوانی داشته باشد.

همین ویژگی‌ها سبب شد این کتاب همچنان نشر پیدا کند و مورد استفادۀ طلاب برای آغاز علم اصول و آشنایی آنها با تاریخ این علم و نیز مورد استفادۀ غیر حوزویان که با اصطلاحات حوزوی آشنایی ندارند قرار بگیرد.

مطالب این کتاب در دو بخش سامان یافته است:

• پیش‌درآمدی بر علم اصول
• بحث‌های علم اصول

شهید صدر در بخش نخست به این موضوعات پرداخته است:

• تعریف علم اصول
• مجاز بودن استنباط
• ابزارهای اساسی برای اثبات در علم اصول
• تاریخ علم اصول
• منابع الهام برای تفکر اصولی
• حکم شرعی و انواع آن

پژوهشگاه تخصصی شهید صدر کتاب «المعالم الجدیدة للاصول» را به همراه کتاب اصولی دیگری از شهید صدر با عنوان «غایة الفکر» منتشر کرده است.

برای خرید این کتاب اینجا را کلیک کنید

متن این کتاب را اینجا مطالعه کنید

«غاية الفكر» کتابی علمی و تخصصی در سطحی عالی در علم اصول است که شهید صدر چنان‌که در مقدمه کتاب ذکر کرده، آن را در ده جلد تنظیم کرده بود. با این حال، تنها جلد پنجم از این مجموعه به چاپ رسیده و سرنوشت سایر جلدهای آن نامعلوم است.

این کتاب، باوجود حجم کم، بیانگر عمق اندیشه و توانایی علمی شهید سید محمدباقر صدر در سنین جوانی است. این جلد در سال ۱۳۷۴ قمری به چاپ رسیده و نویسنده در مقدمه تصریح کرده است که نگارش این اثر را حدود سه سال پیش از آن آغاز کرده؛ یعنی در سال ۱۳۷۱ قمری و در هجده‌سالگی. بی‌تردید، انتشار کتابی دربردارندۀ پیچیده‌ترین مباحث علمی در این سن کم، کاری کم‌نظیر در میان علما و مجتهدان معاصر محسوب می‌شود.

شهید صدر در این کتاب نظرات مختار خود را که خود، بیشتر آن‌ها را مخالف قول مشهور می‌داند مطرح کرده است؛ البته شایان‌ذکر است که این اثر، باوجود مخالفت با بسیاری از نظریات مشهور اصولی، در برخی مباحث با دیدگاه‌های رایج همراهی کرده است. شهید صدر در برخی موارد، باوجود داشتن نظری مخالف، از تصریح به آن خودداری کرده؛ زیرا احتمال می‌داده چنین مخالفتی در محیط علمی آن زمان قابل پذیرش نباشد؛ ازاین‌رو، در مباحث خود با نظریه مشهور، بر اساس مبانی پذیرفته‌شده آن زمان استدلال کرده است، هرچند بعدها در آثار متأخر خود مخالفت صریح خویش را با این دیدگاه‌ها اعلام کرده است.

به‌عنوان نمونه، پذیرش قاعده «قبح عقاب بلا بیان» در این کتاب، علی‌رغم رد آن در آثار بعدی، ناشی از تغییر عقیده او نبوده است، بلکه به سبب رعایت روش بحث و همراهی با دیدگاه‌های مشهور در این اثر بوده است.

شهید صدر در این کتاب به‌تفصیل به موضوع علم اجمالی و فروعات این موضوع پرداخته و شامل سه بخش است:

• میزان تنجّز علم اجمالی
• میزان جریان اصول عملی در اطراف علم اجمالی
• تنبیهات علم اجمالی

این کتاب در زمان حیات مؤلف تنها یک‌بار و به شیوه‌ای قدیمی، بدون رعایت اصول فنی رایج در نشر علمی و بدون درج عناوین مناسب برای مباحث آن منتشر شده بود و پژوهشگاه شهید صدر تلاش ویژه‌ای برای تصحیح و تنظیم آن به کار گرفت و آن را همراه با کتاب اصولی دیگر شهید صدر با عنوان «المعالم الجدیدة للاصول» به چاپ رساند.

 برای خرید این کتاب اینجا را کلیک کنید

 متن این کتاب را اینجا بخوانیم

«بحوث فی شرح العروة الوثقى» یکی از مهم‌ترین آثار فقهی شهید صدر به‌شمار می‌رود. این اثر مجموعه‌ای از پژوهش‌های علمی در باب «طهارت» است که ایشان در مرحله درس خارج، به‌عنوان شرح استدلالی بر متن کتاب «العروة الوثقى» اثر فقیه بزرگ، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، برای شاگردان خود ارائه می‌کرد.

شهید صدر خود درباره شیوۀ تألیف این کتاب می‌نویسد:

ازآنجاکه متن این کتاب نه با هدف تألیف بلکه در چارچوب فرایندی آموزشی و متناسب با نیازهای تدریس تنظیم شده است، ویژگی آن توضیح گسترده و بسط در شرح مطالب است. به همین دلیل، برخلاف ساختار مرسوم در نگارش آثار فقهی، این کتاب فاقد ایجاز و اختصار لفظی است که معمولاً در متون فقهی رعایت می‌شود. بااین‌حال، اگرچه این ویژگی‌ها قابل‌توجه هستند، اما دلیل آن نیز کاملاً روشن است: این اثر همان‌طور که اشاره شد، حاصل یک تجربه آموزشی است که از لحاظ روش، زبان پژوهش و میزان شرح و توضیح مطابق با سنت‌های رایج در تدریس علوم دینی تدوین شده است.[1]

موضوعات مطرح‌شده در این کتاب در چهار جلد تنظیم شده است که عبارت‌اند از:

جلد نخست: آب‌ها

• آب مطلق
• آب متغیر
• آب جاری
• آب راکد

جلد دوم: آب باران

• عدم تنجّس آب باران
• شروط عدم تنجّس آب باران
• شروط تطهیر اشیا با آب باران
• برخی فروعات و تطبیقات

جلد سوم و چهارم: نجاسات و احکام آن

پژوهشگاه تخصصی شهید صدر این کتاب را در حالی به چاپ رساند که در آن، حواشی و تعلیقات علمی که توسط آیت‌الله سید محمود هاشمی در جلدهای اول، دوم و سوم و تعلیقات حجت‌الاسلام شیخ زهیر الحسون در جلد چهارم را (که در چاپ نخست این کتاب نگاشته شده بود)، حذف نکرده است؛ زیرا این تعلیقات دارای ارزش علمی بالایی بودند و در زمان حیات مؤلف تدوین شده‌اند.

برای خرید این کتاب اینجا را کلیک کنید

 برای مطالعۀ متن این کتاب کلیک کنید:

بحوث فی شرح العروة الوثقی، جلد اول

بحوث فی شرح العروة الوثقی، جلد دوم

بحوث فی شرح العروة الوثقی، جلد سوم

بحوث فی شرح العروة الوثقی، جلد چهارم

[1] بحوث فی شرح العروة الوثقی، ج١، ص١٣-١۴.

«المجموعة الفقهیة» مجموعه‌ای شامل چهار پژوهش فقهیِ غیراستدلالی است که از استاد شهید سید محمدباقر صدر به جا مانده و پژوهشگاه تخصصی شهید صدر با اهتمام ویژه، در جهت تکمیل و حفظ میراث علمی او به بررسی و انتشار آن پرداخته است. این آثار عبارت‌اند از:

١.  تعلیقه بر مختصر منهاج الصالحین: این اثر، حاشیه‌نگاری شهید صدر بر کتاب «مختصر منهاج الصالحین» تألیف آیت‌الله‌العظمی سید محسن طباطبایی حکیم است. شهید صدر این تعلیقات را مطابق با فتاوای خود به‌صورت مختصر نگاشته است. کمیتۀ تحقیق پژوهشگاه شهید صدر نسخه‌ای خطی از این حواشی را یافته و پس از بررسی و تحقیق، آن را به‌همراه متن اصلی منتشر کرده است. این کتاب، گزیده‌ای از مطالب جزء نخستِ منهاج‌الصالحین را در بر دارد. موضوعات این کتاب شامل این ابواب فقهی است: بعضی از مسائل تقلید؛ كتاب طهارت؛ كتاب صلاة؛ كتاب صوم؛ كتاب زكاة؛ كتاب خمس؛ خاتمه‌ای در امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر.

٢.  موجز احکام حج: این اثر توسط شهید صدر با روشی ساده و منحصربه‌فرد، مشابه سبک کتاب ارزشمند دیگرش «الفتاوى الواضحة» تألیف شده است.  او این رساله را در همان سالی تألیف می‌کند که به سفر حج مشرف شده تا هم یادآور احکام حج برای او باشد و هم مسائل نظری را در تطبیق با اعمال به‌وضوح روشن کند. وی بعدها این نوشته را مورد بازبینی قرار داد عبارات آن را ساده‌سازی و فهمش را برای عموم آسان کند.

شهید صدر در مقدمۀ این کتاب، ده ویژگی خاص برمی‌شمارد که در بازبینی‌های خود به آن کتاب افزوده و سبب شده از سایر کتب فقهی مربوط به احکام حج متمایز شود؛ از جملۀ این ویژگی‌ها صرف‌نظر  کردن از ذکر برخی از احکام به‌رغم منصوص بودن آن‌ها در روایات است؛ زیرا این احکام فاقد تأثیر عملی در زندگی حاجیانِ امروز هستند. برای مثال حکم باطل بودن طواف اگر طواف‌کننده در حین طواف وارد کعبه شود، ثابت و منصوص است، اما چه کسی در دوران حاضر ممکن است این امکان را داشته باشد که در حین طواف وارد کعبه شود تا برای او این حکم بیان گردد؟

همچنین او به جای واژه‌هایی که امروز غریب به نظر می‌رسند و اصطلاحات غیرمتعارف در عرف عمومی هستند، از واژه‌های واضح و قابل فهم استفاده کرده یا در کنار آن‌ها توضیحی برای آن‌ها آورده است.

٣.  تعلیقه بر مناسک حج: این تعلیقه، حواشی شهید صدر بر کتاب «مناسک حج» تألیف آیت‌الله‌العظمی سید ابوالقاسم خویی است. کمیتۀ تحقیق پژوهشگاه شهید صدر، نسخه‌های خطی این تعلیقات را یافته، تحقیق کرده و در حاشیۀ متن اصلی منتشر نموده است.

۴.  تعلیقه بر مبحث «نماز جمعه» از کتاب شرائع الاسلام: این تعلیقه، بررسی و نقد شهید صدر بر مبحث نماز جمعه در کتاب «شرائع الإسلام» تألیف محقق حلی است و این چاپ، نخستین انتشار این تعلیقه محسوب می‌شود.

به نظر می‌رسد شهید صدر برای جبران نقصی که در تعلیقۀ خود بر «منهاج الصالحین» در بحث نمازجمعه مشاهده کرده بود، به نگارش این تعلیقه پرداخته است؛ زیرا کتاب منهاج الصالحین فاقد این مبحث است.

 برای خرید این کتاب اینجا را کلیک کنید

 متن این کتاب را اینجا بخوانید