«بانک بدون ربا در اسلام»، ابتکار ارزشمند دیگری از سوی نویسنده بزرگوار شهید سید محمدباقر صدر است که نشان‌دهندۀ تعهد و پایبندی او به حقوق امت اسلامی و دین والای اسلام است. ایشان این پژوهش را در پاسخ به درخواست کمیتۀ آماده‌سازی «بیت‌التمویل کویتی» در وزارت اوقاف، که به‌منظور تدوین نظامی برای بانکی بدون ربا براساس فقه اسلامی تشکیل شده بود، به رشته تحریر درآورد. این کمیته از چندین تن از فقهای بزرگ، از جمله سید شهید، دعوت شد تا در این زمینه اثری تألیف کنند، اما میزان پاسخ‌گویی آنان به این دعوت مشخص نیست.
نویسنده محترم بار دیگر با شایستگی تمام اثبات کرده است که شریعت جاویدان اسلامی همگام با تحولات زمان پیش می‌رود و پاسخگوی نیازهای نوظهور عصر است. همچنین، امت اسلامی در هر دوره‌ای باید از شریعت خود الهام بگیرد تا بتواند راه‌حل‌های دینی مناسبی برای مشکلات متعدد زندگی اجتماعی خویش بیابد.
شایان ذکر است که نویسنده، طراحی بانک بدون ربا را به‌صورت مستقل از سایر جنبه‌های جامعه انجام داده است؛ به این معنا که فرض را بر استمرار وضعیت فاسد موجود، چهارچوب اجتماعی غیراسلامی، و بقای سایر مؤسسات ربوی از جمله بانک‌های دیگر گذاشته است. از همین رو، این نظریه موجب شگفتی برخی از محافل روشنفکری در جامعۀ اسلامی شد.
شهید صدر در این زمینه چنین می‌گوید:
این ایده برای آن دسته از ذهنیت‌هایی که آکنده از روح وابستگی به نظام‌های غربی، چسبیده به واقعیت فاسد موجود، و اشباع‌شده از تصورات انسان غربی درباره زندگی و مؤسسات اجتماعی آن هستند، عجیب و غیرمنتظره به نظر می‌رسید. در همین راستا، یکی از افرادی که انحراف موجود در جهان اسلام از او وزیری در کشورش ساخته بود، با کمال سادگی و سطحی‌نگری به من گفت: وقتی نام بانک بدون ربا را شنیدم، به همان اندازه که از شنیدن عبارت دایرۀ مربع شگفت‌زده می‌شوم، حیرت کردم.
اما استاد بزرگوار، به لطف آگاهی جامع خود از فعالیت‌های بانک‌های سرمایه‌داری، ضوابط کاری آن‌ها، و توانایی‌های علمی بی‌نظیرش، خطوط کلی این بانک را ترسیم کرد و قواعد عملکرد آن را که بر پایه‌های فقهی دین مبین اسلام استوار است، شرح داد. بدین ترتیب، طرح او به‌شکلی کامل و جامع ارائه شد و توانست پاسخی مناسب به نیازهای مبرم و روبه‌افزایش جامعه اسلامی برای ایجاد و توسعه بانک‌های بدون ربا در چهارچوب نظام‌های غیراسلامی ارائه کند.
اما پس از روی کار آمدن دولت اسلامی و در دست گرفتن رهبری عمومی جامعه، نویسنده محترم اصول اساسی بانکداری در جامعه اسلامی را در پژوهشی تحت عنوان «اصول کلی بانک در جامعه اسلامی»[1] ترسیم کرد، اما فرصتی برای تکمیل این پژوهش در سطح جزئیات نیافت.
شهید صدر در این کتاب در ابتدا کلیاتی درباره معاملات بانکی از منظر فقه اسلامی و طرح ویژه خویش برای غیرربوی کردن این معاملات ارائه می‌دهد. سپس، ساختار بانکداری بدون ربا را توصیف کرده و الگویی نوین برای تنظیم روابط بانک‌ها با سپرده‌گذاران و سرمایه‌گذاران مطرح می‌کند.
در این راستا، شهید صدر سپرده‌های بانکی را به سپرده‌های ثابت و دیداری تقسیم کرده و مفهوم مضاربه در فقه اسلامی را توضیح می‌دهد. همچنین، او پیشنهاداتی درباره شرایط لازم برای سپرده‌گذاران و نحوه عضویت در معاملات مضاربه‌ای همراه با حفظ حقوق سپرده‌گذاران ارائه می‌دهد.
شهید صدر در بخش‌های بعدی، به بررسی حقوق بانک، سیاست‌های آن در راستای حذف معاملات ربوی، شرایط جذب سپرده‌های مازاد بر نیاز مردم، الزامات و شرایط قرض‌گیرندگان از بانک، و ضرورت سرمایه‌گذاری کلان برای موفقیت بانکداری بدون ربا می‌پردازد.
نوع نگاه فقهی‌فلسفی شهید صدر، باعث شده است تا در بسیاری از موارد، استخراج حکم فقهی در خصوص معاملات بانکی از سوی ایشان، بر مبنای ماهیت واقعی معاملات صورت گیرد، نه صرفاً بر اساس شکل و ظاهر آن‌ها. این رویکرد، نقشی اساسی در ارائه راه‌حل‌های کارآمد برای جایگزینی نظام ربوی با بانکداری اسلامی ایفا کرده است.
برای خرید این کتاب اینجا را کلیک کنید
متن این کتاب را اینجا مطالعه کنید
[1]. این تحقیق، ششمین بخش از کتاب ارزشمند «اسلام، راهبر زندگی» است که ایشان در اواخر عمر شریف خود، پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، و با انگیزه‌ای برخاسته از احساس دینی، جهت پاسخ‌گویی به نیازهای فکری و فرهنگی جامعه اسلامی در سایه حکومت اسلامی، به نگارش درآورد.
