استاد شهید آیتالله سید محمدباقر صدر در پژوهشی درباره امام مهدی علیهالسلام به بررسی شماری از پرسشهایی که ذهن علمگرا و مادینگر انسان امروز ممکن است نسبت به مهدویت و باور به امام مهدی علیهالسلام در اندیشه اسلامی داشته باشد، پاسخ میدهد. شهید صدر ابتدا این کتاب را بهعنوان دیباچهای بر کتاب موسوعه الإمام المهدی عجلاللهتعالیفرجهالشریف تألیف شاگردش، شهید بزرگوار آیت الله سید محمد صدر، به رشته تحریر در آورد و بعدها بهصورت اثری مستقل و با نام «بحث حول المهدی علیهالسلام» به چاپ رساند.
موسوعه الإمام المهدی عجلاللهتعالیفرجهالشریف اثری ارجمند دربارۀ موضوعات گوناگون مرتبط با اندیشه مهدویت است که چهار جلد چاپشدۀ آن به ترتیب با عناوین تاریخ دوران غیبت صغری، تاریخ دوران غیبت کبری، تاریخ پس از ظهور و روز موعود در اندیشه دینی و مادی، به بررسی جنبههای مختلف این اندیشه میپردازد.
شهید سید محمدباقر صدر در پاسداشت از این اثر گرانقدر و برای تکمیل جنبۀ تحلیلی و اقناعی آن، مقدمهای برای این کتاب مینویسد و در پایان با تأکید بر ویژگی جامعیت و عمق این اثر، آن را دائرهالمعارفی بینظیر در موضوع خود مینامد و میگوید:
در این جا به همین بیان مختصر از این اندیشهها بسنده میکنم و شرح گسترده و مباحث مربوط به آنها را به کتاب ارجمندی وامیگذارم که اکنون پیش روی ماست؛ دائرهالمعارفی گرانبها درباره امام مهدی علیهالسلام که یکی از فرزندان و شاگردان عزیز ما، یعنی علامه پژوهشگر سید محمد صدر – خدایش نگاه دارد – تألیف نموده است. این کتاب، دائرهالمعارفی است که همانند آن از نظر فراگیری و دربرداشتن جنبههای گوناگون مربوط به موضوع امام منتظَر، در تاریخ تألیفات شیعه درباره امام مهدی وجود ندارد. افق گسترده و عمق علمی این کتاب و نکات و اشارات بسیار آن، نشانگر تلاش ارزنده مؤلف در تألیف این دائرهالمعارف بینظیر است. وقتی نقصی را که این اثر برطرف ساخته و چهرهای که از دانش و آگاهی و نبوغ نویسندهاش به نمایش گذاشته، میبینم بهراستی خرسند میشوم. از خداوند متعال درخواست میکنم که چشم مرا به او روشن دارد و او را یکی از بزرگان دین قرار دهد.
در این مقدمه شهید صدر ابتدا با توضیحی کوتاه درباره اندیشه مهدویت و ریشه های آن در تاریخ، شماری از پرسشهایی را که ممکن است درباره امام مهدی علیهالسلام به ذهن برسد برمیشمارد و هر یک را در فصلی به میدان بررسی میکشد و پاسخ میدهد. این پرسشها بهترتیب عبارتند از:
چگونه این عمر بلند برای مهدی فراهم شدە است؟
چرا این همه پافشاری برای بلندی عمر مهدی؟
آمادەسازی راهبر منتظَر چگونه به انجام رسیدە است؟
چگونه باور کنیم که مهدی وجود یافته است؟
چرا هنوز این راهبر ظهور نکردە است؟
آیا یک فرد میتواند این همه نقش ایفا کند؟
روش تغییر در روز موعود چیست؟
مقدمۀ شهید صدر با چکیدگی و درعینحال عمق و دقت در جوانب گوناگون و با بهرهگیری از زبان نو و ادبیات استدلالی، به این پرسشها، نه بهشکل سنتی و با استفاده از ادلۀ نقلی محض، بلکه بهگونهای هماهنگ با فضای علمی رایج در جهان معاصر و مبتنی بر روش تجربی پاسخ میدهد و بدینسان غبار برخاسته از جولان شبهات نو را فرومینشاند تا انسان محاصرهشده در اندیشهها و گرایشهای مادی نیز بتواند راه یابد و درخشش این اندیشه را بیپرده به تماشا بنشیند.
ازاینرو این مقدمه همچون دیگر دستاوردهای فکری شهید صدر مورد توجه ویژه فرهیختگان و اندیشمندان قرار گرفت و بهشکل مجزا بارها به چاپ رسید و بهزبانهای گوناگون ترجمه شد. بیان خردپذیر و استدلالهای نوین شهید صدر عالمان اهلسنت را نیز به شگفتی و تقدیر از این کتاب واداشت و کسانی چون استاد حامد حفنی داود بر این کتاب مقدمه نوشتند. دکتر حامد حفنی، فارغالتحصیل الازهر و رئیس گروه زبان عربی دانشکده زبان دانشگاه عینشمس قاهره و از چهرههای برجسته تقریب بین مذاهب اسلامی در مصر بود. مقدمه او دربردارنده مطالبی مهم در تبیین نگرش اهلسنت به مهدویت است و نیز بهخوبی نشان میدهد که منطق سلیم و زبان شیوا و بیتعریض در بحث از باورهای مذهبی تا چه حد میتواند در تقریب بین مذاهب اسلامی مؤثر باشد و فضایی مساعد را برای گفتوگو درباره تفاوتهای فکری و اعتقادی میان مذهبهای گوناگون اسلامی بگشاید.
پژوهشی درباره مهدی علیهالسلام بهرغم حجم اندک، از سطح والایی از نوآوری در محتوا و روش بحث از مسائل اعتقادی برخوردار است و همانند دیگر آثار استاد شهید آیتالله سید محمدباقر صدر، جایگاهی والا یافته و همواره مورد توجه و مراجعه علاقهمندان و اندیشهورزان بوده و بااینهمه مایه شگفتی است که آن شهید والامقام چنانکه خود بیان میکند این اثر گرانبها را تنها در پنج روز به رشته تحریر درآورده است.