آنچه در ادامه می‌آید متن مصاحبه با استاد سید منذر حكیم درباره شهید صدر است که در آن به جامعه‌شناسی قرآنی در اندیشه شهید صدر و تولید کتاب مجتمعنا بر اساس تفکر شهید صدر پرداخته است. این متن در وبگاه شخصی ایشان منتشر شده است.
آیا نظریات شهید صدر و روش ایشان در طرح موضوعاتی نو می‌تواند پاسخ گوی نیازهای فعلی ما باشد و در جامعه ایجاد تحول نماید؟
اگر شرایط مناسب برای رسیدن به درک عمق نسبت به دیدگاه و نظریه ایشان ایجاد شود، می‌توانید تاثیر آشكار نظریات این شهید بزرگوار در پاسخ گویی به نیازهای روز مشاهده كنید و بلكه برتر از آن تحولات و پیشروی‌ها را نیز در‌امتداد این مسیر به خوبی خواهید دید‌اما واقعیت این است که به دلیل نبود شرایط و فضاهای مناسب و عدم طرح افکار و نظریات ایشان به صورت شایسته در محافل فکری، بررسی میزان تاثیرات اجتماعی نظریات ایشان به طور جدی قابل پی گیری نیست.
این در حالی است كه افکار شهید صدر همچنان در نوع خود بی‌نظیر است، مثلا نوآوری این شهید بزرگوار در طرح مسئله سنن تاریخ و انواع آن تا کنون بی‌رقیب بوده است و بنده در حد مطالعات خود تا به‌امروز كسی را نیافته‌ام که این مساله را به سبکی که شهید صدر ارائه نموده‌اند، مطرح کند.
شهید صدر سنن تاریخی را به سه دسته تقسیم می‌کند این در حالی است كه دیگر مفسران سنن تاریخی را تنها به دو بخشِ مطلق و مشروط تقسیم كرده اند، آنچه شهید صدر به این مجموعه می‌افزاید «سنت موضوعی» است كه در بر گیرندۀ سنت‌هایی همچون سنت دین‌گرایی و خلافت می‌باشد که البته تقسیم ایشان به حق و صحیح تر از تقسیم دیگر مفسران است چرا كه به نظر دقیق علمی روشن می‌گردد كه سنت‌هایی مانند دین‌گرایی و خلافت را نمی‌توان ذیل هیچكدام از دو بخش سنت‌های مطلق و یا سنت‌های مشروط قرار داد.
در توضیح این مطلب می‌توان گفت سنت‌های مشروط مانند «ان تنصروا الله ینصرکم و یثبت اقدامکم» و «من یتوکل علی الله فهو حسبه» سنت‌هایی هستند كه با اراده و اختیار می‌توان از آن‌‌ها تخلف نمود در حالی كه سنت‌هایی مانند «کتب ربکم علی نفسه الرحمه» از آن دسته سنت‌هایی هستند كه به هیچ وجه نمی‌تواند مورد تخلف واقع شود و به آن‌‌ها سنت‌های مطلق می‌گویند.
اما آنچه به عنوان نوآوری شهید صدر در طرح سنن موضوعی مطرح شد این است كه ایشان می‌فرماید سنن تاریخی سنت‌هایی را شامل می‌شود كه حکم آن‌‌ها در کوتاه مدت و نه در دراز مدت قابل تغییر است، این سنت‌‌ها مواردی را شامل می‌شوند كه ممكن است در کوتاه با اِعمال زور قابل تخلف باشند ولی در دراز مدت نمی‌توان از آن‌‌ها تخلف نمود و آن‌‌ها را به طور كامل محو نمود مثلا سنت دین‌گرایی را می‌توان تحت این دسته از سنن قرار داد، و در این باب می‌توان حکومت شوروی را مثال زد این حکومت در کوتاه مدت (به مدت هفتاد سال) توانست مردم را از نیازشان به دین منع کند ولی این حکومت در دراز مدت نتوانست بی‌دینی را بر مردم تحمیل کند و نظام بی‌دینی از هم پاشید و مردم دوباره به دین بازگشتند.
ایشان موضوعات دیگری همچون «قیمومت زن بر مرد» و «سنت خلافت» را به عنوان سنت‌هایی الهی كه ذیل بخش سنن موضوعی قرار می‌گیرد طرح می‌نماید و در واقع با طرح این نگاه كه «انسان خلیفه الهی است» وارد بحث نظریه اجتماعی می‌شود و بحثی کاملا ابتکاری و متفاوت از نگاه دیگر اندیشمندان و مفسران اسلامی ارائه می‌کند.
تاثیر اندیشه‌های شهید صدر بر روی دیگران بر اساس ظرفیت افراد متفاوت است، امروز افرادی هستند که در محضر شهید صدر درس نخوانده‌اند ولی می‌توان مدرسه و فکر آن‌‌ها را متاثر از شهید صدر دانست و در حقیقت این افراد به خوبی توانسته‌اند به بازخوانی و بازنویسی نظریه‌های این شهید بزرگوار بپردازند.
شهید سید محمد باقر صدر نابغه‌ای بود که فراتر از زمان و مکان خویش حرکت می‌کرد و نظریاتی را مطرح می‌نمود که در زمان طرح آن‌‌ها قابل ادراک و حتی تدریس نبودند، مثلا در زمان طرح نظریه استقراء دسترسی ایشان به منابع بسیار کم و محدود بود و در حقیقت این نظریه با اندیشۀ بلند ایشان و بحث و گفت و گوهای علمی با شاگردان به پختگی رسید، شاید به همین دلیل است هر کسی توانایی تدریس این نظریه را نداشته و می‌توان گفت در زمان تدوین آن هیچ کس همچون آیت الله سید كاظم حائری – كه خود ایشان در شکل گیری این نظریه تاثیر اساسی داشته‌اند – نمی توانست این نظریه را تدریس کند.
اما در باب كتاب «مجتمعنا فی فکر و تراث الشهید السید محمد باقر الصدر» (جامعه‌شناسی قرآنی در اندیشه‌های شهید صدر) كه یكی از كار‌های بنده در باب آثار و نظریات علامه بزرگوار شهید سید محمد باقر صدر است باید بگویم كه بنده در این کتاب ایده‌های قرآنی شهید صدر در باب جامعه را مورد بازخوانی قرار داده‌ام، بحث‌هایی مانند این که یك جامعه قرآنی چه ویژگی‌هایی دارد؟ و بر کدام اصول و نظریه استوار است؟ و…
در حقیقت شهید صدر اصل این ایده را در «فلسفتنا» مطرح نموده است ولی فرصت پرداختن به آن در طول عمر مبارک ایشان پیش نیامد.
زیرا شهید صدر بحث‌های اقتصادی خود را كه با عنوان «اقتصادنا» ارائه شد، بر بحث‌های اجتماعی و كتاب «مجتمعنا» مقدم نمود در حالی كه به طور منطقی بحث‌های اقتصادی در حقیقت یكی از فروع نظریۀ اجتماعی ایشان است، در باب چرایی این تقدیم با توجه به مطالعاتی که داشتم می‌توان گفت : دلیل تقدیم «اقتصادنا» بر «مجتمعنا» حساسیت اوضاع سیاسی عراق در آن زمان و ورود اندیشه‌های مارکسیستی در درونمایۀ نظام سیاسی اقتصادی عراق بود، خوب در چنین فضایی شهید صدر می‌خواست هم عظمت اسلام را به عنوان جامع ترین ادیان نمایان سازد و هم در مقابل شبهات و هجمه‌های ماركسیستی پاسخ گوی نیازهای فكری جامعۀ اسلامی آن زمان باشد، لذا شما می‌بینید که جلد اول «اقتصادنا» در حقیقت خمیر مایه‌ای اجتماعی با رویکردی اقتصادی است.
همین طور جزوۀ «الاسلام یقود الحیاة» که ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به حضرت‌امام تقدیم نمودند، در حقیقت رونمایی ابعادی کوچک از جامعه‌ای قرآنی بود که در «المدرسة القرآنیة» نظریۀ آن را ارائه کرده بود .
شهید صدر در نظر داشت پایه‌های کتاب «مجتمعنا» را بر این جزوه که از لحاظ مفهومی به بحث‌های جامعۀ قرآنی بسیار نزدیک است، مطرح نماید که تمام این مطالب اساس کار بنده در کتاب «مجتمعنا» (جامعه‌شناسی قرآنی در اندیشه‌های شهید صدر) شد.
در حقیقت کار بنده در کتاب «مجتمعنا فی فکر و تراث الشهید السید محمد باقر الصدر» بازخوانی مجموعه بحث‌های مجتمعنا و گردآوری آن‌‌ها در یک مجموعۀ به هم پیوسته شبیه به اقتصادنا و فلسفتنا است.
بنده در کتاب «مجتمعنا فی فکر وتراث الشهید السید محمد باقر الصدر» با الهام از روش ایشان در نگارش دو نظریۀ «فلسفتنا» و «اقتصادنا» به ترتیب سه مرحله:
١- مبانی نظریه اجتماعی اسلام،
٢- نظریۀ اجتماعی اسلام
٣- نظام اجتماعی اسلام را مطرح کرده‌ام.
در جلد اول این اثرمبانی نظریۀ اجتماعی و نظریۀ اجتماعی شهید صدر را بر اساس مستندات قرآنی و با یک نگاه فرامذهبی – بدون پرداختن به مسائل روائی – ارائه نموده‌ام
که بر این اساس می‌توان آن را در سراسر جهان اسلام عرضه کرد و متعلق به مذهب خاصی نمی‌باشد.
اما بخش نظام اجتماعی بر اساس نگاه شهید صدر نیازمند تدوین جلد دیگری است که‌امیدوارم خداوند متعال توفیق این کار را به من بدهد.
