در نشست «مبانی، رویکردها و نوآوریهای کلامی شهید صدر» که با همکاری بنیاد فرهنگی امامت در قم برگزار شد، پس از حجت‌الاسلام خسروپناه، حجت‌الاسلام سبحانی درباره مبانی، روش‌ها و نوآوریهای شهید صدر سخن گفت.
شهید صدر استثنایی در میان اندیشمندان اسلامی
حجت‌الاسلام محمدتقی سبحانی بیان کرد: شهید صدر انصافاً یک نابغه و استثناء در بین اندیشمندان ما بود. متأسفانه در آستانۀ اوج بلوغ علمی دچار آن صدمه و فاجعه شهادت ایشان شدیم. من به‌عنوان کسی که از خوانندگان فعال آثار ایشان است، تردید ندارم اگر ایشان سالهایی میماند و همچنان اندیشه میکرد و میگفت و مینوشت، ما امروز میراث گرانسنگ بیشتری در اختیار داشتیم.
وی افزود: بحثهای مهم و اساسی شهید صدر همچنان مکتوم و مخفی مانده است. چون موضوع جلسه بحث ولایت و توجه به سیره و آرمانهای اسلامی اهل‌بیت(ع) است، سعی میکنم در ضمن اینکه به این موضوع میپردازم و یک طرحوارهای از اندیشههای شهید صدر را عرض میکنم، به پارهای از نوآوریهای تأسیسی بنیادی شهید صدر هم اشاره کنم. شاید سبب شود طرحی جدید در مطالعات اعتقادی و کلامی ما گشوده شود.
مواجهه شهید صدر با مکتبهای رقیب
استاد سبحانی تصریح کرد: شهید صدر دغدغه بنیادی در حوزۀ اندیشه و فکر اسلامی دارد. آغازگر حرکت علمی او یک مواجهه نسبت به انحرافات و مکتبهای رقیب است. اقتصادنا و فلسفتنا در اوائل دهه سوم زندگانی او نوشته شد. هر دو کتاب، پاسخی است به دو مسئله اساسی عصر او؛ مسائل بنیادینی که از غرب آمده: مارکسیسم و لیبرالیسم. شهید صدر با فلسفتنا و اقتصادانا هم طرحی از اندیشۀ اسلامی را ارائه میکند و هم پاسخی بنیادین به یک موج جدید از اندیشههای فکری و فرهنگی دارد.
توجه شهید صدر به مسائل روز
وی افزود: نهاد و بنیاد اندیشۀ صدر بر محور تفکر، بینش و اعتقادسازی بنا شده است. اگر کسی میخواهد شهید صدر را قرائت کند، این عنصر باید به‌عنوان عنصر اصلی شخصیت او مورد توجه قرار گیرد. هرجا صدر در روال طبیعی حوزۀ علمیه در فقه و اصول با یک مسئلۀ فکری برخورد میکند، یا مسیر درسش را تغییر میدهد یا درسش را تعطیل میکند یا در اولین فرصتِ تعطیلیِ درس، به آن بحث میپردازد. این در طول زمان با حیات علمی شهید صدر تا آخرین لحاظات حیات او همراه است.
لزوم مطالعۀ روششناسی و نظریۀ امامت شهید صدر
استاد سبحانی گفت: در آثار مختلف او چه در محاضرات چه در رسالههای کوتاه چه لابهلای رسالههای اصولی او کاملاً روشن است که او مسئله امامت و ولایت دارد و به جد روی موضوع فکر میکند.
وی افزود: شهید صدر در بحث امامت را باید از دو منظر مطالعه کرد. یکی به‌لحاظ رویکرد امامتی او که به روششناسی ویژۀ شهید صدر در حوزۀ مطالعات اسلامی برمیگردد و دوم به نظریۀ امامت شهید صدر. هر دو عنوان در نظر ایشان دائم در حال رشد و تکامل است.
قابل نقد بودن نظریۀ امامت شهید صدر
استاد محمدتقی سبحانی ادامه داد: از همان محاضرات، یا دیگر آثارشان اندیشۀ امامت ایشان روشن است. یک نظریه را تا آخرین بحث که در الاسلام یقود الحیاة است، میخواهند پیش ببرند. این کتاب بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌عنوان طرحی برای جمهوری اسلامی نوشته شد. در مقدمه که مسئلۀ استخلاف الهی را مطرح میکنند، گریزی به مسئله امامت هم دارند. این بخش خودش یک بحث مستقلی میخواهد. حتماً نکات بسیار دقیق و توجهات ویژهای به امامت و ولایت دارد و البته نقدهایی هم به اندیشه ایشان وارد است. ممکن است بتوان گفت اگر ابتدا و انتهای نظریه ایشان را جمع کنیم، در یک نظریه واحد قابل‌جمع نیست.
جداییناپذیری رسالت و امامت
استاد سبحانی گفت: طرح نظریۀ امامت شهید صدر تبیین امامت از درون اصل رسالت است. تمام تلاش ایشان این است که نشان دهد امامت چیزی جز رویۀ دوم رسالت نبوی نیست. بدون رسالت، امامت را نمیتوان فهمید و بدون طرح امامت، فهم دقیق رسالت، روشن و واضح نمیشود. ایشان چه در بحثهای تاریخی، چه بحثهای تبیینی و اعتقادی، دنبال بیان این نکته است که رسالت و امامت جداییناپذیر است. در نگاه ایشان اگر کسی فهم درستی از رسالت پیامبر داشته باشد، بی‌تردید امامت را تأیید میکند.
وی تصریح کرد: در طرح نظریۀ امامت، ایشان معتقد است اگر کسی رسالت پیامبر و سیره و سخنان آن حضرت را به‌صورت واقعی و موضوعی دنبال کند، بی‌تردید حکم میکند حتماً طرحی برای بعد از پیامبر پیشبینی شده تا این رسالت به سرانجام خودش نزدیک شود.
وی افزود: در کتاب «ائمة اهل البیت و دورهم فی تحصین الرسالة الاسلامیة» اهل‌بیت را باید در تقویت و استمرار اسلام دید. حرف اصلی ایشان هم همین است. اگر کسی تاریخ اسلامی را مطالعه کند و گزینههای فراروی جامعۀ پیامبر را پیش رو بگذارد، متوجه میشود تنها گزینه، طرحی برای وصایت است.
ماجرای نقد شریعتی بر شهید صدر و پاسخ ایشان
وی ادامه داد: مرحوم صدر کتاب «بحث حول الولایة» را در نقد اندیشههای عبدالله فیاض در باب بنیاد تشیع که امامت است نوشته. وقتی این کتاب به ایران آمد، شریعتی به این مقدمه نقد نوشت. وقتی این به نجف رسید، ایشان یک پاسخ مفصل نوشت و گفت در ایران باید چاپ شود. آن‌چنان فضا به نفع دکتر شریعتی داغ بود که نزدیکان شهید صدر که میدانم چه کسانی بودند، توصیه کردند این پاسخها نباید در ایران چاپ شود. دوستان متن کتاب عبدالله فیاض و نقدهای شهید صدر در کتاب «بحث حول الولایة» و نقدهای شریعتی را به آن بخش ببیند. شریعتی طرحی دارد و میخواهد طرحش را کنار طرح شهید صدر بگذارد. طرح شریعتی میخواهد بین وصایت و شورا جمع کند و نقدش از این منظر به شهید صدر است. این مجموعه گویای نگاه عمیق و دقیق شهید صدر به مسئلۀ ولایت و وصایت است. خود این قابل مطالعه است. این بحث نظریه امامت از دیدگاه شهید صدر بود.
بررسی روششناسی شهید صدر
استاد سبحانی سپس به بحث دوم یعنی روششناسی شهید صدر پرداخت و گفت: بخش دوم به نظرم مهم‌تر است و سرآغاز یک نگاه مطالعاتی جدید به حوزۀ مطالعات اسلامی است.
این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: مرحوم صدر یکی از شخصیتهای نادری است که در دوران معاصر ما به مسئلۀ روششناسی و متدولوژی توجه کرده. حتی در بین اندیشمندان نوگرای حوزه کمتر کسی داریم که بحث روششناسی را دنبال کرده باشد و نوآوری داشته باشد.
روش اصولی و روش منطقی
وی افزود: دو روش معمول در حوزه علمیه داریم؛ یکی علم اصول و دیگری منطق. اصول را فعلاً کنار میگذاریم. خودش داستانی دارد که شهید صدر در بحث منطقِ فهم متن و استنباط چه نگاهی دارد؛ آیا مسلک اصولیین را به‌تمام‌معنا پذیرفته یا حاشیه دارد یا تأسیسهایی دارد. این در جای خودش را بیان بحث شود.
مواجهه شهید صدر با دو منطق حاکم در منطق استدلال
استاد سبحانی گفت: در منطق استدلال نه منطق استنباط، مرحوم صدر در عصر خودش با دو منطق حاکم مواجه است. یکی منطق استدلالی ارسطویی و دوم منطق تجربی پوزیتویستی. میتوانید به کتاب مبانی منقطی استقرا یا رسالهای که قبل از آن با عنوان “التأسیس للمنطق الذاتی” نوشت مراجعه کنید. حتماً این رساله را قبلاً بخوانید.
وی افزود: ایشان وقتی درس اصول میدهند، در مباحث قطع و ظن با پرسشهایی مواجه میشوند. مسائل روز را در درس مطرح میکنند. بحث بالا میگیرد. ایشان احساس میکند با این بحثهای جاری اصولی این سؤالات قابل پاسخ نیست. درس را تعطیل میکنند یا درس به تعطیلات میخورد. یک گعده علمی تشکیل میدهند. آثار غربیها و مسلمین را میبینند و بحث میکنند که مبنای حجیت قطع کجاست. ما این را راحت در اصول میگوییم و رد میشویم. قطعی که میگوییم هم قطع شخصی و روانشناختی است. این به هم ریختن اساس حجیت است. قطع در تفسیر برخی اصولیان معاصر نفی حجیت قطع است. اصلاً نفی حجیت فقه است. قطع شخصی روانشناختی که از ادله برای فرد قطع حاصل میشود و این را مبنای فهم دین قرار میدهد، قابل‌قبول نیست. این پرسش برای مرحوم صدر جدی میشود. بحث از گعده به درس خارج میآید. یک بار تقریر میشود. اولین بار رساله التاسیس للمنطق الذاتی را مینویسند. میگویند دو منطق داریم. منطق ارسطویی و منطق پوزیتویستی.
نقد منطق ارسطویی
استاد سبحانی با اشاره به دو منطق ارسطویی و پوزیتویستی ادامه داد: از دیدگاه شهید صدر این دو منطق کافی نیست و باید منطق جدیدی را تأسیس کرد. تعبیر ایشان این است که منطق ارسطویی توالد موضوعی دارد. اصطلاح توالد موضوعی و توالد ذاتی دارند. نقص بزرگ منطقی ما در حوزه استدلال این است که ارسطو آمد برای صورت، منطق و متدولوژی ارائه داد اما برای ماده کار ارسطو ناتمام ماند. تنها در صناعات خمس آن هم در برهان و جدل به ماده پرداخت. مرحوم صدر منطق ارسطو را از حیث ماده نقد میکند. شیوه و رویکرد ارسطو در تبیین موضوع استدلال کافی نیست. اسم این منطق جدید را توالد ذاتی میگذارد.
ریشه مبانی قطع اصولی
استاد سبحانی افزود: مبنای قطع اصولی ما کجاست؟ این را به تفصیل در جامعةالمصطفی در دکتری بحث کردم. قطع اصولی ما یک امر حادثی است که ریشهاش در یقین کلامی یعنی آثار شیخ مفید و سایر بغدادیهای ماست. وقتی آنها میگفتند یقین، آن یقین همین توالد ذاتی است که مرحوم صدر میگوید.
ترجیح منطق متکلمانه توسط شهید صدر
وی گفت: مرحوم صدر در میانه دو یقین یعنی یقین ارسطویی و یقین متکلمانه یقین دوم را ترجیح میدهد. میگوید اولی را قبول داریم اما محدودیت دارد و مشکل تفکر را حل نمیکند. منطق مکمل، منطق توالد ذاتی است.
طرح مسئله استقرا
وی ادامه داد: شهید صدر در مبانی منطقی استقرا نشان میدهد یکی از راههای مهم استقراست. از حساب احتمالات استفاده میکند و روشن میکند راه و روش رسیدن به یقین لزوماً روش ارسطویی نیست.
وی گفت: ایشان معتقد است این منطق است که راه را در حوزۀ مطالعات اسلامی بازمیکند. منطق استقراءِ او با کل اندیشۀ او گره خورده است. معتقد است با منطق ارسطویی یا پوزیتویستی نمیتوان فقه و تاریخ و عقاید را پیش برد.
پذیرش برهان نظم مبتنی‌بر استقراء
استاد سبحانی ضمن اشاره به منزلت استقراء در مباحث شهید صدر، افزود: اینکه این را در مسئلۀ وجود خدا تمام میکند و نشان میدهد برهان نظم یک برهان استدلالی یقینی است، از همین باب است. از نگاه ارسطویی برهان نظم یقینی نیست؛ یا تثمیل است یا استقراء. خیلی تلاش شده دلیل نظم را برهانی کنند؛ اما نشده، چون مبتنی‌بر مشاهدات و استقراء مصادیق است. از دیدگاه منطق ارسطویی برهان نظم، برهان نیست. فیلسوفان در هیچ اثر فلسفی نامی از این برهان نیاوردهاند. چون حداکثر جدلی است، نه برهانی. مرحوم صدر در مقدمۀ الفتاوی‌الواضحة میگوید برهان نظم، برهان است و یقینی است، اما مبتنی‌بر منطق توالد ذاتی، نه منطق ارسطویی.
مشکل فقدان روششناسی صحیح برای مطالعات اسلامی
وی افزود: از نگاه شهید صدر بسیاری از مطالعات اسلامی مکتوم مانده. دلیلش هم این است که روششناسی درست برای مطالعات اسلامی نداریم.
نقد دیدگاه رایج اصولی در باب قطع
استاد سبحانی با اشاره به دیدگاه اصولی معروف در باب قطع گفت: گفتهاند قطع چه از پریدن کلاغ حاصل شود، چه از چیز دیگر حجت است. شهید صدر میگوید قطعی که از تواترات و تجربیات حاصل میشود، با قطعی که از پریدن کلاغ حاصل میشود فرق دارد.
نقد کماعتنایی بینادی حوزه به روشهای تاریخی
استاد سبحانی تأکید کرد: مشکل اصلی ما در حوزۀ مطالعات تاریخی چیست؟ چرا تاریخ از منظومۀ مطالعات دینی ما بیرون رفت؟ موج جدید نقد، نقدهای تاریخی است. حوزۀ علمیه از بنیاد نسبت به روشهای تاریخی کماعتنا و کممهر است؛ چون منطق تفکر ما مطالعات تاریخی را یقینی نمیداند؛ چون در مقدمات برهان قرار نمیگیرد؛ علوم ظنی است. به چه دردی میخورد؟!
وی افزود: قرآن کریم بسیاری از ادله و شواهد خودش را از تاریخ میآورد. مرحوم صدر معتقد است از طریق منطق توالد ذاتی میتوان مطالعات تاریخی را احیا کرد. «بحث حول الولایة»، «ائمة اهل البیت و دورهم فی تحصین الرسالة الاسلامیة» و… همه مطالعۀ تاریخی است. تمام مباحث شهید صدر در حوزۀ ولایت و امامت ناظر به تاریخ است.
نگاه شهید صدر به تاریخ
استاد سبحانی گفت: میخواهم بگویم رویکرد روششناختی ایشان به تاریخ چیست. ایشان تاریخ را منبع و مصدر میداند، نه اینکه صرفاً عبرت باشد. استدلال ایشان بر حقانیت ولایت و امامت مبتنی‌بر یک تحلیل تاریخی است که از منطق توالد ذاتی ایشان برمیخیزد. روششناسی ایشان جمع شواهد و قرائن است که مجموعۀ اینها به شما یقین ذاتی میدهد. از تاریخ بر حقانیت امیرالمؤمنین و وجوب نص استدلال میکند.
وی افزود: مرحوم صدر در امامت عامه از تاریخ استفاده میکند. بحث حول المهدی اثبات وجود نص است. اثبات شرط عصمت است. اثبات یک طرح امامت عامه است. میگوید اگر کسی رسالت اسلامی و سیرۀ پیامبر و واقعیتهای بعد پیامبر را مطالعه کند، یقین میکند پیامبر هم به‌صورت پیشینی و هم پسینی نگاهش مبتنی‌بر امامت بوده.
استاد سبحانی افزود: ایشان در کتاب امامان اهل بیت یک استدلال تاریخی بر حقانیت میکند. امامان اهل بیت، امامت خاصه است با نگاه تاریخی. چون این نگاه و رویکرد را نمیشناسیم، نمیتوانیم تشخیص دهیم که ایشان به‌صراحت و اشاره میگوید بحثم برای اثبات ولایت اهل‌بیت است.
وی گفت: نقدهای تند نسبت به خلافت دارد. فدک در تاریخ چیست؟ فدک برای ایشان فقط یک نمونه است. صدیقۀ طاهره محور نقد را فدک میگذارند. مرحوم صدر نشان میدهد فدک در تاریخ بزرگ‌ترین علامت نقد خلافت خلفا است. نشان میدهد اینها اعتنایی به سنت پیامبر نداشتند. نقدها از منظر تاریخی آنقدر روان، منطقی، معتدل و روششناسانه است. ما یک موج استبصار در جهان عرب تحت‌تأثیر آثار شهید صدر داریم. کسانی رهبر فکری بودند در مراکش و… .
دو روش اصلی امامتپژوهی
حجت‌الاسلام محمدتقی سبحانی گفت: امامت در تاریخ تفکر شیعه روشهای مختلفی داشته. دو روش مهم امامتپژوهی داشتیم: امامتپژوهی کلامی یا تطبیقی که از شیخ مفید و هشام و مؤمن‌الطاق تا دوران معاصر بزرگان زیادی داشته. در دوران معاصر هم بزرگ‌ترین شخصیت علامه میرحامد حسین و مدرسۀ لکنهو بود. ادامه این راه هم در آثار مرحوم مظفر، علامه امینی و… است.
وی افزود: خط دوم، مطالعات درونمتنی یا امامت تبیینی بوده. اینها معرفةالامام است. این را بیشتر محدثان ما داشتند؛ کلینی، علامه مجلسی، ضیاءالعالمین، مرحوم شفتی، اثبات‌الولایۀ مرحوم نمازی و….
لزوم طرح مطالعات تاریخی امامت
استاد سبحانی تأکید کرد: خط دیگری باید گشوده شود که خط مطالعات تاریخی امامت یا تاریخالامامة است. انه به این معنا که از امامت گزارش کنیم. باید ادله اثبات امامت را چه در امامت عامه چه خاصه، از درون واقعیت جهان اسلام بگیریم. میتوان از درون متن تاریخ و مستندات تاریخی با آن واقعیت رسالت پیامبر، واقعیت اتفاقات بعد از پیامبر و واقعیت حیات پیامبر، اثبات کرد حقانیت از آنِ اهل‌بیت است.
وی در خاتمه گفت: یکی از سرآمدان آغازگر این رویکرد روششناسی، مرحوم علامه شهید صدر است. متأسفانه شاگردان ایشان هم در ادامه این اندیشهها تلاشی نکردند.
