نخستین کارگاه سطح مقدماتی مدرسه تخصصی «فرصت صدرخوانی» با عنوان «درآمدی بر شخصیت و سیره علمی شهید صدر» در ١۵ تیرماه ١۴٠١ با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد حوزه و دانشگاه برگزار شد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین الهی خراسانی در نشست درآمدی بر شخصیت و سیره علمی شهید صدر بیان کرد:
نبوغ و جنبۀ خانوادگی شهید صدر
به‌عنوان مقدمه درباره جنبه‌ای از زندگی شهید صدر صحبت می‌کنم که اکتسابی نیست و ما را نرسد جز اینکه درباره آن سخن بگوییم.
به تعبیر مقام معظم رهبری شهید صدر از معدود متفکران اسلامی معاصر است که با دقت در کلمه باید او را نابغه نامید؛ این نبوغ به‌لحاظ قدرت ذهنی، تراوشات فکری، سرعت انتقال، حافظه و هوش بسیار سرشار است که در جنبه‌های مختلف زندگی ایشان قابل بررسی و تعقیب است.
افراد تیزهوش زیاد داریم، اما نبوغ تعریفی دارد که حتی در تست‌های امروزی قابل رهگیری نیست؛ مانند اینکه کسی در پانزده سالگی درباره نظریات منطقی یا ریاضی فکر کند و چیزی بنویسد یا در هجده سالگی آرای اجتهادی خود را درج کند و در حدود بیست تا 22 سالگی به مقام اجتهاد نائل آید که به تعبیر محقق خراسانی، صاحب کفایه رضوان‌الله‌علیه معدود کسانی موفق می‌شوند به این مقام برسند، این‌ها هم ابعادی از این نبوغ است.
البته جنبۀ خانوادگی ایشان هم بسیار ممتاز است که جنبه اکتسابی ندارد و صحبت درباره آن بهره‌ای برای ما نخواهد داشت؛ به تعبیر مرحوم آیت‌الله قاضی‌زاده خراسانی علامه شهید صدر متعلق به پرافتخارترین خاندان علمی شیعه در طول تاریخ است که از سید مرتضی آغاز می‌شود و طی نسل‌های مختلف پرافتخار به صدرها ختم می‌شود.
خصوصیات الگوپذیر شهید صدر
صحبت کردن از شهید صدر کار آسانی نیست و این فرصتِ فشرده تنها مدخلی بر اندیشه و افکار شهید صدر است. ابتدا درباره زندگیِ چندبعدی شهید صدر نکاتی عرض می‌کنم، بعد به‌سراغ شخصیت شهید صدر و سپس کارنامۀ فکری و علمی ایشان می‌روم.
سه بُعد کلی در زندگی شهید صدر پررنگ‌تر از ابعاد دیگر است؛ چنان‌که شاید بتوان گفت این‌ها سه خصوصیت برجسته ایشان است. این خصوصیات درس‌آموز و اکتسابی است: شهید صدر را به‌عنوان «استاد والا»، «متفکر نواندیش» و «مصلح اجتماعی» مورد بررسی قرار می‌دهیم.
شهید صدر، استاد والا
شهید صدر شاگردان محقق، پرشور، آگاه و مجاهدی تربیت کرد که اغلب آن‌ها پرچمداران علم، فرهنگ و جهاد بودند و هستند و بعد از استادشان راه علمی، فکری و اجتماعی ایشان را ادامه دادند.
بخش‌هایی از جنبۀ استادی ایشان عبارت است از: ایجاد توازن آموزشی میان رشته‌های دینی و اسلامی؛ جبران خلأ تفسیر و تحقیق در منظومۀ آموزشی خود؛ ارائۀ برنامۀ جدید برای دانش‌های حوزوی، فقه، اصول، فلسفه، اقتصاد و تفسیر؛ تأکید مستمر بر بازنگری متون درسی و ایفای سهم خود به‌عنوان مؤلف کتاب‌های درسی متفاوت اصولی و علوم دیگر؛ ابداع شیوه‌های پژوهش گروهی برای شاگردان.
شهید صدر، متفکر نواندیش
از جنبه دیگر، ایشان یک متفکر نواندیش است؛ تبیین و تفسیری نو برای مفاهیم و مقولات کهن علوم اسلامی ارائه داده است؛ بخش‌هایی از دیدگاه‌های پیشگامان علوم اسلامی در فقه و اصول و رجال و تفسیر را بازسازی کرده است؛ بیان و تحلیل تازه‌ای برای پدیده‌ها از منظر اسلام ارائه کرده است؛ صورت برهان‌ها را در استدلال‌ها تغییر داده و در مجموع بخش‌های پراکنده میراث علمی را در مجموعه‌های مختلف منظومه‌سازی کرده و راه‌های نوینی برای اندیشۀ اسلامی گشوده است که در کارنامه فکری و علمی ایشان مشهود است.
شهید صدر، مصلح اجتماعی
شهید صدر در بخشی دیگر از زندگی مصلح اجتماعی است. در سال 1377 هجری قمری عده‌ای از علمای روشن‌بین و آینده‌نگر مانند آیت‌الله شهید سید مهدی حکیم، شیخ مهدی سماوی و سید طالب رفاعی به این نتیجه رسیدند که باید علاوه‌بر روشنگری نسل جوان، کمک کنند تا یک حزب اسلامی در مقابل حزب بعث به‌وسیله جوانان تأسیس شود و در آن سال چنین کردند.
شهید صدر طرح‌هایی برای تبیین و نقش‌آفرینی جدید برای نهاد مرجعیت «به‌عنوان نظریه مرجعیت صالحه» ارائه دادند. این طرح شبیه‌ترین ایده و نظریه به نهاد ولایت فقیه به‌جای منصب ولایت فقیه است که همچنان در کشور ما یک ایدۀ تازه است.
ایشان طرح‌هایی برای هماهنگ‌سازی حوزه‌های علمیه در یک رابطه تشکیلات شبکه‌ای حوزه‌های بزرگ و کوچک انجام دادند. تبیین اصل جدایی‌ناپذیری دین از سیاست، پیشگامی در مداخلات سیاسی، ایجاد فضا در مناظره و پاسخ‌گویی بهنگام در برابر شبهات روز و مهم‌تر از همۀ این‌ها، احیای روح مسئولیت عالمان اسلامی تا مرز ایثار و جهاد و شهادت و تأکید بر لزوم تشکیل حکومت اسلامی، حمایت از نهضت اسلامی ایران به رهبری امام راحل (ره) و توجه دادن به ابعاد مختلف اجتماعی اسلام مانند اقتصاد، سیاست، تربیت و ارتباطات اجتماعی از دیگر اقدامات ایشان بود.
توجه به رسالت اجتماعی
شهید صدر توانست بین تخصص علمی و رسالت اجتماعی جمع کند. در ایفای رسالت اجتماعی لحن ایشان مانند یک رهبر و فرماندۀ اجتماعی یا پرچمدار نهضت انقلابی با طنین صدای خاص رهبران است و با حماسه انقلابی و ادبیات فاخر و آهنگین و گاهی مسجع سخنرانی می‌کند، گویا عمری رئیس احزاب مختلف سیاسی بوده و تنها رهبری پویش‌های اجتماعی را بر عهده داشته و باورنکردنی است که همین شخص دقیق‌ترین تأملات فلسفی و عمیق‌ترین تفکرات اصولی و نوآوری‌های فقهی را رقم می‌زند.
نیازمداری و جامعیت شهید صدر
وی نیازمدار بود؛ گاهی درس فقه خود را تعطیل می‌کرد و تفسیر می‌گفت؛ گاهی به بحث حدیث می‌پرداخت و درعین‌حال حقیقت‌جویی را فراموش نکرد؛ گاهی حقیقت قربانی مصلحت و نیاز می‌شود و گاهی حقیقت بهانه‌ای برای فرار از نیاز.
جمع بین جامعیت دانشی در حوزه‌های مختلف و عمق تخصصی در هریک از علوم در ایشان حیرت‌انگیز است؛ در عین اینکه در فعالیت علمی به‌طور کامل متقن، محکم، روشمند و مستدل عمل می‌کند، ولی باز هم به نوآوری متصل است.
مکتب‌سازی و تاریخ‌نگری
وی مکتب‌سازی و تاریخی‌نگری را نیز در اندیشه خود دارد؛ معدود کسانی مانند علامه طباطبایی، شهید مطهری و شهید صدر را داریم که در عین تسلط بر گذشته، رو به آینده مشغول مکتب‌سازی شوند؛ البته شاید اندازه‌های افکاری که در شهید صدر می‌بینیم بیشتر به مقیاس مکتب نزدیک باشد و از اندازه‌های مکتب و مرز نظریه عبور کرده باشد و از این منظر شاید از دیگر متفکران معاصر چند قدمی پیش باشد.
کارنامۀ علمی و اندیشه‌ای شهید صدر
حجت‌الاسلام‌والمسلمین الهی خراسانی در بخش دوم از بیانات خود در نشست درآمدی بر شخصیت و سیره علمی شهید صدر افزود: بخش آخر عرایض بنده درباره کارنامه فکری و علمی شهید صدر است؛ پنج قسمت از کارنامه فکری ایشان را گزینش کرده‌ام که در مجموعه سی سال که با اندیشه شهید صدر محشور هستم، احساس می‌کنم نسل جدید علمی ما به آن نیازمندتر است.
معرفت‌شناسی و روش‌سناسی
منظور از معرفت‌شناسی همان است که گفته می‌شود شناسایی و تبیین منابع معرفت، دادن یک ضابط برای یک نظریه موجه، یعنی معرفت موجه و ضوابط معرفت موجه و احیاناً ضابط درستیِ قضایا، صدر است؛ شهید صدر در همۀ این حوزه‌ها حرف دارد.
در منابع معرفت ضمن پا فشردن بر منبع عقل و ابطال نظریات پوزیتیویست‌ها و حس‌گرایان و علاوه‌بر آن برای استفاده از برهان نظم در علم کلام، استفاده از اجماع و تواتر در علم فقه و علم اصول و حتی نظریه تحویل سند در علم رجال، نظریه خاصی را در توجیه معرفت بیان کرده‌اند که به نظر برخی، نوعی سازگاری میان معرفت روانشناختی و معرفت علمی است که در آن اتکا به ظرفیت ذهنی مغز در معرفت و تمایز آن با احتمالات ریاضی است.
برخی معتقدند که ایشان توانسته نوعی ذات‌گرایی در معرفت را ابداع کند که این ذات‌گرایی در معرفت یا «المعرفة الذاتیة» فصل جدیدی را در برهان‌های اثبات خداوند و در اثبات قضایای عقلی خواهد گشود.
حجیت استقرا از منظر شهید صدر
از سوی دیگر بنیاد فلسفه حسی و تجربی را ایشان جابه‌جا کرده است؛ ضمن ابطال نظریه تجربه‌گراها و حس‌گراها، برای حجیت استقرا راه‌های معرفت‌شناختی پیدا کرده است که از اینجا وارد حوزۀ روش‌شناسی می‌شود.
مکتب‌سازی اسلامی در علوم انسانی
حوزۀ دوم از کارنامۀ ایشان مکتب‌سازی اسلامی در علوم انسانی است؛ مهم‌ترین کارنامه ایشان در این حوزه، دو کتاب فلسفتنا در حوزه فلسفه و اقتصادنا در حوزه اقتصاد است؛ ایشان نشان داد که اسلام و معارف اسلامی به‌خوبی ظرفیت‌ها و درون‌مایه‌های تأسیس یک یا چند مکتب در فلسفه و اقتصاد را دارد و همین مدل از حرکت به‌سمت فعال‌سازی ظرفیت معارف اسلامی در حوزه مکتب‌سازی می‌تواند در سیاست و جامعه‌شناسی و تربیت تکرار شود. ازاین‌جهت می‌توان گفت که شهید صدر الهام‌بخش مکتب‌سازی اسلامی در علوم انسانی است.
شهید صدر نشان داده است که ما می‌توانیم مکتب مستقلی در مقابل لیبرالیسم و مارکسیسم داشته باشیم؛ فلسفه‌های لیبرال و هگلی را می‌توانیم نقد کنیم و یک مکتب یا مکتب‌هایی فلسفی بر اساس دیدگاه‌های خودمان بنا کنیم.
ایشان به‌راحتی رابطه مکتب‌سازی و اجتهاد را بیان کرده است؛ امکان استفاده کسی را که درصدد ساخت مکتب است از آرای اجتهادی دیگران را فراهم کرده و توجیه معرفت‌شناختی آن را توضیح داده است.
بازنگاری فقه
بخش دیگری از کارنامۀ ایشان معطوف به فقه است؛ ایشان فقه را هم بازنگاری کرد؛ یعنی تعریف فقه، رسالت فقه، ساختاری که ایشان برای فقه قائل است و مفاهیم تازه‌ای که در حوزه فقه وارد کرده است، بخشی از پروژه بازنگاری ایشان است؛ مفاهیمی مانند اموال عامه در برابر اموال خاصه، سلوک عام در برابر سلوک خاص و اینکه فقه فعلاً به افعال مکفان نمی‌پردازد بلکه متکفل کشف هرچیزی است که شریعت برای تنظیم زندگی انسان آورده است و سپس عرضه این‌ها به‌شکل نظام‌مند.
وی بین حکم فقهی و قانون متکی بر حکم فقهی تفکیک قائل شده که حتی اکنون برخی از متفکران ما در خلط میان این دو گرفتار هستند و دیگران را هم گرفتار می‌کنند؛ این‌ها بخش‌هایی از عملی است که ایشان در فقه انجام داده است.
پیکربندی مجدد اصول استنباط
آخرین بخش، پیکربندی مجدد اصول استنباط است؛ ایشان در اصول استنباط نوآوری‌های فراوانی دارند، به تعبیر بعضی از محققان معاصر دست‌کم هجده نظریه وسیع و در مجموع شاید نزدیک دویست رأی تازه آورده‌اند؛ ولی این جنبه‌ها را کنار تلاش ایشان می‌گذارم برای اینکه اصول استنباط و اصول فقه را پیکربندی مجدد کنند.
نظم تازه‌ای که به اصول داده‌اند باعث می‌شود که طلبه و مجتهد امروز ما با یک ساختار ذهنی منظم و روشمند استنباط کند؛ حسب تجربه ما چنین فراگیری منطق استنباط، متفکر ما را از غلتیدن در دام مغالطات و جدل‌ها و التقاط‌های رهزن تا حد زیادی مصون نگه می‌دارد و از اعجاب و شیفتگی نسبت به فضاهای اثباتی جدید دور می‌کند.
شایان ذکر است که مدرسه تخصصی کشوری «فرصت صدرخوانی» به‌همت اندیشکدۀ حقوق بشر و شهروندی دانشگاه امام صادق(ع) با همکاری پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و دیگر همکاران در ۴ سطح مقدماتی، متوسطه، پیشرفته و اختصاصی (فقه و حقوق) در حال برگزاری است.
