سلسله نشستهای آشنایی با آرا و اندیشههای علامه شهید سید محمدباقر صدر با برگزاری همایش «نابغهای که نمیشناسیم» با سخنرانی حجتالاسلاموالمسلمین مجتبی الهی خراسانی، دکتر رافائل مائوریلو، دکتر ژولین پلیسیه و دکتر زهرا حائری، در دانشگاه فردوسی مشهد در تاریخ ٢٧اردیبهشت١٣٩٧ کار خود را پایان داد
حجتالاسلاموالمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد خارج فقه و اصول حوزۀ علمیه مشهد و رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم، در مراسم اختتامیۀ سلسله نشستهای آشنایی با آرا و اندیشههای شهید صدر، در جمع دانشجویان و طلاب، ضمن انتقاد از شیوۀ معرفی بزرگان و اندیشمندان و محصور شدن دامنۀ عرضۀ شخصیت آنها به جامعه، در قالب تدوین سرگذشتنامهها، گفت: پرسش اصلی در عرصۀ بررسی شخصیت و جایگاه اندیشمندانی نظیر علامه شهید سید محمدباقر صدر، باید این باشد که ابعاد علمی و اخلاقی آنها، چه رهاوردی برای جامعۀ امروز ما دارد؟ به اعتقاد من، طرح این پرسش میتواند ما را تا حدی از باقی ماندن در حصار سرگذشتنامهها رها کند.
او با بیان اینکه طی سه دهۀ آشنایی با اندیشه شهید صدر و مطالعه آثار ایشان، این شهید سید محمدباقر صدر را یک وجود شگفتانگیز و شخصیتی ذوابعاد یافتم، خاطرنشان کرد: ابعاد انسانها متنوع است و هرکدام در جنبهای ظهور و بروز کردهاند؛ اما او از معدود افرادی است که ذو شخصیت و چندوجهی است. تصویری که از او دریافت میشود با ابعاد دیگر ترکیبشدنی نیست. افراد ژرفانگیز و میراثدار خاندانهای سترگ بسیار هستند، اما کسی که تمام این ابعاد را جمع کند، پدیدهای خارقالعاده است. بهلحاظ ابعاد اخلاقی شخصیتی، منش و بینش از پنج جهت درخور بررسی است.
جمع بین «علوّ نسب» و «علوّ همت»
این استاد حوزۀ علمیه خراسان اظهار کرد: او نمونۀ جامع علوّ نسب، همت و طلب است. خاندان شهید صدر پرافتخارترین خاندان شیعه و اسلام است. نسب این خاندان در روزگار غیبت صغرا به سید مرتضی و سپس به رسول خدا صلیاللهعلیهوآله میرسد. تمام مفاخری که در خاندان او هستند فهرست کاملی از مفسران، فیلسوفان و عالمان هستند. این نسب اما تحرکی در او ایجاد نکرد، بلکه در همهجا، این خودش بود که تلاش و کوشش کرد.
نبوغ ذاتی و شرکت در حلقههای درس بزرگان
حجتالاسلام الهی خراسانی ادامه داد: شهید صدر در سنین کم، در حلقههای درس بزرگانی پا گذاشت که افرادی به سن پدرش در کنار او بودند. او از خواندن هر کتاب تازهای، ابا نداشت و در رشتههای مختلف، به پژوهش میپرداخت. نبوغ ویژگی دیگر او بود؛ مجموعه آثار او را فهرست کنید، در ۱۳ سالگی حاشیه بر منطق را مینویسد، در ۱۲ سالگی اساس کتاب فدک را پایهریزی کرده و در ۲۲ سالگی آنها را به چاپ میرساند.
استاد سطح عالی حوزۀ علمیه مشهد افزود: او در دوران ابتدایی بهدلیل هوش و ذهن بالا، درسها را بهصورت جهشی خواند و بهاندازۀ چهار طلبه و دانشجو کار میکرد. وی روزانه بین ۱۴ تا ۱۶ ساعت کار علمی انجام میداد. دائمالتفکر بود، حتی در مسیر کارهای شخصی به مسائل علمی فکر میکرد. او ترکیب تازهای از نظرات روزگار را طرح و مسئلۀ جدید و ایجاد ارتباط علمی را مطرح کرد؛ مسائلی که تا آن موقع ناشناخته بود. وی تخصص فوقالعادهای در بسط و بازسازی نظریات داشت. در علم اصول ۱۸ مبنای جامع و ۸۰ نظر متفاوت دارد.
شهید صدر ترکیبی از بلندنظری و شجاعت علمی
حجتالاسلام الهی خزاسانی ادامه داد: در بخش دانش، شهید صدر ترکیبی از بلندنظری و شجاعت علمی و از سوی دیگر تواضع و امانتداری است و معمولاً کسانی که اهل نظریهپردازی و ابداع و ابتکار هستند، بهسختی میتوانند حرمت نظرات و آرای دیگران را نگه دارند و کسانی که به کار نقادی یک سنت علمی میپردازند، معمولاً مانند یک معترض و عصیانگر قلم میزنند، اما در نقدهای شهید صدر، تعابیر اینچنینی بهچشم نمیخورد. ایشان در کمال احترام به استاد خود، مرحوم آیتالله خویی، و تواضع نسبت به ایشان، مفصلاً به آرای ایشان پرداخته است؛ تا جایی که اگر کسی بخواهد آرای اصولی آیتالله خویی را به نقد بکشد، به ناچار باید به تقریرات علامه شهید صدر مراجعه نماید.
جمع بین «رسالت علمی» و «رسالت اجتماعی»
رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی در ادامه اظهار کرد: ویژگی دیگر شهید صدر، جمع بین رسالت و مسئولیت اجتماعی بود. داستانهای زیادی دربارۀ فلاسفه و دانشمندان شنیدهایم که تا بهجایی رسیدند بلافاصله خود را از مردم جدا کردند. او در عین اینکه متفکر علمی بود، دغدغۀ جامعه را داشت؛ به همین دلیل، در سطح اجتماعی اقدام به تأسیس حزبالدعوۀ اسلامی، انتشار نشریه، ارتباط با جوانان و تشکیل حلقههای مبارزاتی کرد.
حجتالاسلام الهی خراسانی یادآور شد: شهید صدر تنها کسی است که دربارۀ همه ابعاد مسائل سیاسی، مثل شورا، تعدد احزاب، مرجعیت، ولایت فقیه، قانون و بانکداری اسلامی و… نظریه دارد. او در قالب تفسیر سعی میکرد تحرک اجتماعی ایجاد کند.
جمع میان «سنت» و «روزآمدی»
مشاور راهبردی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان خاطرنشان کرد: ویژگی دیگر شهید صدر جمع بین سنتگرایی و روزآمدی است. او همچنان مانند گذشته بهشکل سنتی چهارزانو زده و در حلقههای بحث و گفتوگو در یک اتاق کوچک شرکت و مباحثی مانند ریاضی و شیوۀ بهکارگیری احتمالات که از مباحث پیچیدۀ ریاضی است را انجام میداد. کسی خیلی متوجه او نمیشد، درحالیکه او در اوج تفکر و علم بود.
جمع بین «نیازمداری» و «تکلیفمحوری» در تفسیر دین
او همچنین گفت: ویژگی آخر شهید صدر جمع بین نیازمداری و تکلیفمداری در تفسیر دین است. در نوع نگاه به دین، دو دیدگاه وجود دارد: یک دیدگاه، نیازمدارانه است و انسانها را نیازمند به دین معرفی میکند، ولی در دیدگاه دیگر، دین در خدمت مردم و برای تمشیت امور آنها دیده میشود. ما کمتر کسی را داریم که این دو دیدگاه را باهم ترکیب کند و این موضوع فقط مختص شهید صدر است.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان افزود: شهید صدر تکلیفیترین بخش شریعت را موتور محرک و تعبد قرار میدهد. او همواره از بزرگان باعظمت یاد میکند، در معرفتشناسی وارد میشود و در این زمینه متبحر است. در فقه، اصول و رجال نیز همینگونه است. البته اندیشههای او در معرض مصادره علمی است که با انتشار کتب او این نظریات باید حفظ شود.
بدون شهید صدر نمیتوان شیعه و اسلام را شناخت
در بخش پایانی این همایش، میزگردی با حضور دکتر رافائل مائوریلو (شرقشناس و صدرپژوه ایتالیایی) و دکتر ژولین پلیسیه (اقتصاددان و صدرپژوه فرانسوی و مترجم شماری از آثار شهید صدر به زبان فرانسوی) برگزار شد.
دکتر ژولین پلیسینه، نویسنده و پژوهشگر فرانسوی در این میزگرد درباره شرایط روز اقتصاد بینالملل و سردرگمیهای فضای بینالملل دراینباره گفت: آن موضوعی که شهید صدر در کتاب «بانک بدون ربا» آورده است درواقع یک مدل تجاری از بانکداری بدون رباست.
مضاربه در بحث تجاری جایز است
او با بیان اینکه در این کتاب که براساس مضاربه در صنعت و تجارت است، درواقع مضاربه را در بحث تجاری جایز دانسته شده است، اظهار کرد: بانکها به مقتضای نقش میانجیگری که دارند و رابطه بین سپردهگذار و سرمایهگذار را سامان میدهند، نقش بسیار مهمی در پروژههای اقتصادی دارند.
مترجم فرانسوی کتاب «بانک بدون ربا» با اشاره به این مطلب که درواقع کتاب شهید صدر پاسخی بود به سفارش وزارت اقتصاد کویت در قالب و چارچوب ربوی، تصریح کرد: درواقع ایشان در این کتاب، به این درخواست جواب داده است.
او با بیان اینکه چند ماه قبل از انقلاب اسلامی شهید صدر جزواتی دربارۀ سیستم مالی اسلامی نوشته است، خاطرنشان کرد: کار شهید صدر برای ما قابلتوجه و استناد است؛ چراکه هر فردی که بخواهد درباره اقتصاد اسلامی تحقیق و پژوهش داشته باشد، باید از آثار شهید صدر که در این عرصه جزء منابع است استفاده کند.
پلیسنه با اشاره به این مطلب که کتاب ترجمهشده توسط وی با استقبال نسبتاً خوبی مواجه شد، بیان داشت: این بدان معناست که اسلام همچنان مطرح است و هرکس حرف و ادعایی در این زمینه دارد در محافل مختلف دانشگاهی میتواند مطرح کند.
برای مدلسازی باید مجتهد بود
او ادامه داد: این مدل تجاریاقتصادی بانک بدون ربا برای یک سری از نیازها بسیار مؤثر است و با توجه به اینکه شهید صدر مجتهد است توانسته است این کار را انجام دهد. البته باید اذعان داشت ما افرادی که توانایی مدلسازی داشته باشند را کم داریم.
این محقق و پژوهشگر فرانسوی با تأکید بر این مطلب که در مدلسازی، آنجایی که زندگی مردم درگیر است مسئولیت بزرگی وجود دارد، اظهار کرد: برای مدلسازی باید مجتهد بود؛ چراکه بهعنوان محتاط، نمیتوان به مدلسازی دست یافت.
دو ویژگی شهید صدر
دکتر رافائل، شرقشناس و صدرپژوه ایتالیایی در ادامه این میزگرد به نحوه آشنایی با آثار شهید صدر در اروپا پرداخت. وی درباره آشنایی بیشتر اروپائیان با آثار شهید صدر در مقایسه با خاورمیانه و دلایل مهجوریت شهید صدر گفت: دو ویژگی شهید صدر حائز اهمیت است؛ یکی اهمیت دادن به نظریهپردازی از سوی شهید صدر و دیگری به نظر و عمل اهمیت دادن است.
شرقشناسی ایتالیایی بابیان اینکه وقتی میخواستم درباره اقتصاد اسلامی کارکنم در ایتالیا با امام موسی صدر آشنا شدم و میتوان گفت از این دوره به بعد من صدرپژوه شدم و درباره خاندان صدر کارکردم، اظهار داشت: درواقع خاندان صدر ازجمله مردان و زنان آنان، نقش مهمی در تمدن اسلامی داشتند. دانشپژوهان برجستۀ اروپایی درباره این خاندان کارهای بسیاری انجام دادهاند.
عضو هیئتعلمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: امکان درک و اندیشه مؤثر شیعه و اسلام را نمیتوانیم داشته باشیم، مگر اینکه با شهید صدر آشنا شویم. از طرف دیگر باید توجه داشت که هر کاری که ما میخواهیم انجام دهیم باید در حوزه نظریهپردازی باشد.
احیاگر حقوق اسلامی بانوان
در ابتدای این همایش دکتر زهرا حائری، از شاگردان شهید بنتالهدی صدر، به بیان خاطراتی درباره شخصیت و جایگاه علمی و اجتماعی این بانوی مبارز و دانشمند پرداخت. وی با اشاره به خدمات ارزشمند شهید صدر و خواهر دانشمند وی، تصریح کرد: این دو شهید مظلوم، نه فقط به اسلام و مسلمانان، بلکه به همه انسانها خدمت کردهاند. این دو بزرگوار، مصداق «خلقوا فی زمان غیر زمانها» بودند و در دوران حیاتشان، قدر آنها شناخته نشد و حتی برخی از نزدیکان این دو بزرگوار نیز از درک جایگاه و منزلت شهید صدر و خواهر بزرگوارش غفلت کردند.
دکتر حائری ضمن یادآوری خاطرات دوران شاگردی نزد شهید بنتالهدی صدر، گفت: بعد از خروج نیروهای اشغالگر انگلیسی، در جریان جنگ جهانی دوم، شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی عراق، بسیار نابسامان و بحرانی بود. تفکرات چپ و مارکسیسم در جامعه و بهویژه در میان جوانان نفوذ پیدا کرد. وضعیت زنان نیز، بهلحاظ اجتماعی خوب نبود و آنها عملاً از حقوق یک زن مسلمان در جامعه، محروم بودند. متأسفانه بسیاری از افرادی که میتوانستند در این زمینه گامهای مؤثری بردارند نیز سکوت اختیار و منفعلانه رفتار میکردند. در چنین شرایطی، این خواهر و برادر، دست به اقدامات مؤثری زدند و شرایط را تغییر دادند.
پایهگذار انقلاب فرهنگی در عراق
شاگرد شهید بنتالهدی صدر، درباره اقدامات این بانوی مبارز و بزرگوار برای گسترش علم و دانش در میان بانوان و تقویت جایگاه اجتماعی آنها در عراق گفت: شهید بنتالهدی صدر، درحالیکه در بدترین شرایط برای فعالیت قرار داشت، بهترین و عالیترین نتایج ممکن را بهدست آورد. او توانست پایهگذار انقلابی فرهنگی در جامعه عراق شود که بانوان در آن، نقشی محوری داشتند؛ این انقلاب فرهنگی، تغییرات بنیادینی را بهوجود آورد.
او گفت: در آن زمان، آیتالله خویی در نجف، برای دختران مدرسهای تأسیس کرده بود؛ اما سایر شهرها، از موهبت چنین مدارسی که زیر نظر علمای دین و برای تربیت دختران تأسیس میشد، محروم بودند. خانوادهها از اینکه دختران خود را به مدارس نوین دولتی بفرستند، واهمه داشتند؛ میترسیدند که شرایط نابسامان اخلاقی و تربیتی در این مدارس، باعث انحراف فکری و رفتاری فرزندان آنها شود. در شهر ما، کاظمین، این کمبود وجود داشت و دختران، عملاً از تحصیل محروم بودند. در همین زمان، شهید صدر و خواهرش، شهید بنتالهدی، با تأسیس یک صندوق خیریه، سنگ بنای مدرسه دخترانه «الزهراء الدینیه» را در کاظمین و سپس بغداد، گذاشتند. این اقدام با استقبال گستردۀ بانوان روبهرو شد. جالب است بدانید که در این مدارس، افراد خردسالی مانند من، در کنار بانوان بزرگسالی که سن آنها گاه به ۲۵ سال هم میرسید، مینشستند و دانش را فرا میگرفتند.
دکتر زهرا حائری در پایان سخنانش گفت: شهید بنتالهدی صدر و برادر بزرگوارش، با همۀ افراد رفتار یکسان و توأم با احترام داشتند. برای آنها، فرد خردسال یا بزرگسال، با سواد یا بیسواد، ثروتمند یا فقیر، هیچ فرقی نداشت. شهید بنتالهدی صدر میکوشید برای همۀ بانوان، با زبان ساده و قابل فهم، مسائل دینی و مباحث اعتقادی را تبیین کند و در این زمینه، توفیق فراوانی داشت. همین رویکرد بود که سرانجام باعث شد رژیم صدام مدارس آنها را تعطیل و فعالیتشان را محدود کند.
