اخبار

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی: تفسیر موضوعی شهید صدر همه روش‌های تفسیری آینده را در خود هضم می‌کند

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی تفسیر موضوعی شهید صدر را آنچنان پیشرفته، پر ظرفیت و بالنده ارزیابی کرد که تمام روش‌ها و قواعد تفسیر موضوعی معتبر آینده را نیز در خود هضم می‌کند.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه شهید صدر، حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در چهارمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی تفسیر موضوعی شهید صدر با عنوان «فرآیندشناسی تفسیر موضوعی شهید صدر» که عصر چهارشنبه ٢۶بهمن در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و كتابخانه ملی برگزار و به صورت مجازی پخش شد، گفت: تفسیر موضوعی شهید صدر پیشرفته‌ترین، پرظرفیت‌ترین و بالنده‌ترین رویکردی است که تا به حال در تفسیر و برداشت از قرآن کریم وجود داشته است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: اگر در طول سال‌های گذشته از پیروزی انقلاب اسلامی به صورت تخصصی و حرفه‌ای از تفسیر موضوعی شهید صدر استفاده کرده بودیم، امروز شبکه‌ای از معانی بسیار بلند قرآن در دست داشتیم؛ تفسیر موضوعی شهید صدر انقلابی در برداشت از قرآن است و نباید در این سطح متوقف شود.

وی به توجهات اندیشمندان اسلامی به تفسیر موضوعی شهید صدر اشاره کرد و افزود: هیچ کدام حقیقت این تفسیر را نیافته‌اند؛ امیدوارم افرادی با استعداد، خلاق و پیگیر، پرچم شهید صدر را به دست بگیرند و راه وی را ادامه دهند؛ این رویکرد منحصر به فرد است و ظرفیت‌های فوق‌العاده‌ای برای توسعه دارد.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی رویکرد را جزئی از روش دانست و ابراز داشت: رویکرد تفسیری شهید صدر روش‌های تفسیری را از زمین بلند می‌کند و به کهکشان علم می‌برد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی استفاده از تفسیر موضوعی شهید صدر برای جمهوری اسلامی را لازم دانست و تبیین کرد: این تفسیر موضوعی ناظر به انقلاب اسلامی ایران بیان شده است؛ شهید صدر کمتر از دو ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ١۴ درس این رویکرد استفاده از قرآن برای حل مسائل بشر را بیان کرده است و آخرین مطلب به جا مانده از این شهید است.

وی شهید صدر را عالم تراز اول جهان اسلام توصیف کرد و گفت: شهید صدر تنها کسی است که به ساخت روش اقدام کرده است و از نوادر نظریه‌پردازی در مقابل مکاتب رقیب در جهان است؛ نظریه‌های اقتصادنا، فلسفتنا، استخلاف، دین، سنت‌های تاریخی و مانند این‌ها هر کدام در مقابل یک نظریه رقیب ساخته شده است.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی پاسخگویی شهید صدر در زمان انفعال همگان در پاسخ به مکاتب مارکسیسم و کمونیسم را ستود و ابراز داشت: استفاده از دستگاه فکری قرآن بنیان به مؤمنان زمان و بعد از ایشان اعتماد به نفس داد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی شهید صدر را جهادگری در راه رسیدن به اهداف بلند توصیف کرد و اظهار داشت: این اندیشمند کل ‌نگر جهان اسلام درکی کل‌نگرانه از ارکان آموزه‌های دینی دارد؛ خاصیت کل‌نگری مصونیت در برابر التقاطات است؛ جایی که جزءنگران با دیدن جزئی از اسلام، آن را با کمونیسم و لیبرالیسم مشابه می‌بینند.

وی منابع دستیابی به علم را متفاوت ارزیابی کرد و گفت: عالمان تجربی، فیلسوفان و عرفا هر یک تجربه، عقل و شهود را منبع رسیدن به قطع می‌دانند، در حالی که حجیت و رسیدن به حرف خالق دلیل و مدلول، برای ما دارای اولویت بالایی است؛ تجربه نیز جزئی از علم است اما دست یافتن به علمی که از قرآن استخراج شود بسیار ارزشمند و ذی‌قیمت خواهد بود.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی در تبیین رویکرد تفسیر موضوعی شهید صدر گفت: اولین گام در این تفسیر، مسأله‌شناسی است؛ که در این مسأله‌شناسی شناخت مشکلات واقعی و پرداختن به حقایق کبری یا مسائل بزرگ بشری بسیار مهم است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پیشینه‌شناسی دستاوردهای بشری را مرحله دوم این تفسیر عنوان کرد و ابراز داشت: وحی، راه‌های ناقص بشر را تصحیح یا تکمیل می‌کند؛ البته در مواردی هم راهکار جدید ارائه می‌شود، راهکارهایی که بشر نمی‌توانست به آن‌ها دست یابد؛ پیشینه‌شناسی دقیق‌تر و عمیق‌تر، نتایج بهتری را در گرفتن پاسخ در تفسیر موضوعی به همراه خواهد داشت.

وی مرحله سوم را هدف‌گذاری توصیف کرد و اظهار داشت: مسأله با هدف متفاوت است؛ شهید صدر دو هدف انتزاعی خیلی دقیق را مطرح می‌کند؛ نخستین هدف رسیدن به نظریه است؛ دومین هدف رسیدن به رسالت برآمده از نظریه است؛ رسالت امری انسانی است و ماهیت دستوری دارد که تا رسالت نباشد نظریه اهمیت چندانی ندارد؛ شهید صدر در نظریه متوقف نمی‌شود.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی در توضیح بیشتر گفت: رسالت فقط یک دستور العمل نیست، راهبردهای بسیار مانا است؛ هر چند راهبردهای ده یا بیست ساله هم در این روش استخراج می‌شود؛ وقتی شما نظریه را از روش قرآن‌بنیان استخراج می‌کنید، حتی از دکترین هم فراتر است بلکه به یک معرفت فقهی رسیده‌اید؛ این فقه از جنس احکام خرد نیست بلکه فقه احکام بزرگی است که تا قیامت مانا خواهد بود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گام بعد از هدف‌گذاری را پاسخ به سؤالات نظریه‌ای عنوان کرد و گفت: چگونگی و کیفیت، عوامل شی و رابطه علمی، مصادیق، نقش انسان در این مسأله، نقش آسمان و نبوت در این مسأله و سؤالات برآمده از پیشینه‌شناسی پرسش‌های شما در مواجهه با قرآن را گسترش می‌دهد.

وی درباره وجود یا نبود فرضیه در رویکرد تفسیری شهید صدر گفت: شهید صدر با فرضیه آشنا است؛ در آثار وی 268 بار فرضیه به کار رفته و از آن استفاده شده است؛ اما در تفسیر موضوعی و جلسات چهارده‌گانه توضیح آن، اشاره‌ای به فرضیه نشده است.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی مرحله ششم یعنی استنطاق را مهمترین مرحله رویکرد تفسیر موضوعی شهید صدر برشمرد و اظهار داشت: به این دلیل که این بخش اصلی‌ترین مرحله این تفسیر است، می‌توان کل این روش را مدل استنطاق نامید.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی استنطاق در این روش را دارای چهار مرحله ارزیابی کرد و گفت: شهید صدر در تبیین علمی روش برداشت از قرآن می‌گوید «قبل از تفسیر موضوعی، مفسر باید روش‌های خود را اجتهاداً تعیین کرده باشد» یعنی اصولی که می‌خواهد به کار ببرد تقلیدی نباشد.

وی تصریح کرد: با این فرآیند، تا هزاران سال دیگر هر روش و قاعده معتبری برای استدلال به آیات قرآن ابداع شود، در دل این تفسیر موضوعی هضم خواهد شد.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی درباره پرسش و پاسخ از قرآن در این مرحله گفت: معطیات قرآن درباره موضوع خود را استخراج می‌کنید؛ از معطیات سؤال  می‌کنید که کدام مطلب درباره موضوع من را در بر دارد؟ بعد به مدالیل می‌رسید؛ ممکن است از یک داده یا معطی قرآنی به یک داده یا مدالیل زیادی برسید؛ الزاماً هر داده یک مدلول ندارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: پس از پرسش و پاسخ باید اجتهاد و نوآوری کنید؛ مفروض این است که این مسأله تا به حال بررسی نشده است و این داده‌ها نتیجه جدیدی به ما می‌دهند؛ این همان اجتهاد و نوآوری شما از برداشت از قرآن است.

وی درباره بسنده نکردن شهید صدر به این مقدار گفت: شهید صدر بعد از این، مطالعه تطبیقی را انجام می‌دهد؛ این مقایسه آورده‌های بشری و داده‌های قرآنی در اهداف و مبانی انجام می‌شود؛ با آورده قرآنی که ترازوی داوری شما است، صحیح، ناقص یا غلط بودن یافته‌های بشر را می‌سنجید و آن‌ها را تأیید، اصلاح یا رد می‌کنید.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی نظریه قرآنی را در این مرحله قابل ارائه توصیف و اظهار کرد: در این مرحله می‌توانید مجموعه یکپارچه نتیجه شما که برآمده از قرآن است را به عنوان نظریه ارائه دهید.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی از قول شهید صدر گفت: «نقش مفسر موضوعی نقش مستمع و نویسنده به تنهایی نیست» از این مطلب می‌توان فهمید مفسر تسجیل و تدوین می‌کند؛ ولی منظور از تدوین در این تفسیر، تدوین نهایی نظریه است که شما آن را فصل‌بندی شده و مرتب به مخاطب خود ارائه می‌دهید.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین بهمنی در پایان تکرار کرد: تفسیر موضوعی شهید صدر مجموع هشت فرآیند و 32 مؤلفه است که شامل مسأله‌شناسی، پیشینه‌شناسی، هدف‌گذاری، طرح سؤال ، استنطاق، مطالعات مقارن، صورت‌بندی نظریه و تدوین است.

صوت جلسۀ چهارم را اینجا گوش کنید (مخصوص شرکت‌کنندگان در دوره)

حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین سعید بهمنی با نقد و بررسی تفسیر موضوعی شهید صدر گفت: پیشنهاد می‌دهم به جای تفسیر موضوعی شهید صدر از عنوان «پژوهش منتج به نظریه» استفاده کنید.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پیشنهاد داد: پژوهش منتج به نظریه نام تفسیر موضوعی شهید صدر باشد

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه شهیدصدر، حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سومین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی تفسیر موضوعی شهید صدر با عنوان «اصطلاح‌شناسی تفسیر موضوعی شهید صدر» که عصر امروز در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و كتابخانه ملی برگزار و به صورت مجازی پخش شد، گفت: تفسیر موضوعی شهید صدر پیشرفته‌ترین تفسیری است که تاکنون در میراث علمی ما تبیین شده است.

وی تفسیر موضوعی شهید صدر را یک روش ندانست و اظهار داشت: آنچه شهید صدر می‌گوید یک رویکرد است؛ رویکردی فوق العاده، پرظرفیت، عصری و امروزی است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: ما امروز هیچ رویکردی پیشرفته‌تر، نیرومندتر و پرظرفیت‌تر از تفسیر موضوعی شهید صدر نمی‌شناسیم؛ تفسیر موضوعی ایشان، در عرض هیچ روش دیگری قرار نمی‌گیرد.

حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین بهمنی توضیح داد: تفسیر موضوعی، تمام روش‌های معتبر را در خود دارد و از اساس با روش‌ها، اصول، ضوابط و قواعد که عناصر روش هستند، کاری ندارد؛ تفسیر موضوعی، پژوهش یا تفسیر مسأله محور، جامع، اجتهادی و منتج به نظریه است.

وی ادامه داد: این ادعا اثبات پذیر است که تفسیر ترتیبی و تمام روش‌هایی که تا الان وجود داشته‌اند، در خدمت تفسیر موضوعی شهید صدر قرار می‌گیرند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: روش‌های موضوعی مرسوم که به عنوان روش موضوعی شهید صدر ارائه می‌شوند، هیچ کدام روش این شهید نیست و هیچ کدام آن چیزی نیست که شهید صدر درباره آن سخن گفته است.

حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین بهمنی تفسیر موضوعی شهید صدر را دارای معنایی منحصر به فرد توصیف کرد و گفت: این تفسیر با تفاسیر دیگر تفاوت جوهری دارد، مشکلاتش اصلی و جهان شمول است؛ مسائل شهید صدر مسائل بشری هستند و تنها مسائل منطقه‌ای و حتی اسلامی را در بر نمی‌گیرند.

وی درباره ترتیب منطقی نظریات شهید صدر ابراز داشت: بزرگترین تئوری شهید صدر استخلاف است و نظریه دین نظریه دیگری است که کمتر به آن پرداخته‌اند؛ شهید صدر این دو نظریه را ضروری می‌داند و بعد از آن ابعاد چهارگانه را در مقابل ابعاد سه‌گانه انسانی قرار می‌دهد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی درباره اصطلاحات الاتجاه الموضوعی و المنهج الموضوعی که به جای تفسیر موضوعی به کار برده شده است سخن گفت و افزود: چیزی که شهید صدر را از دیگران ممتاز می‌کند رویکرد مسأله محوری، جامعیت و انتاج نظریه است که از نقطه‌ای در بیرون آغاز می‌شود.

حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین بهمنی گفت: برخی افراد روش را در قرآن منبع تفسیر می‌دانستند اما در تفسیر شهید صدر مجموعه مبانی، منابع، اصول، قواعد، عوامل فرآیندی، عوامل پراکنشی، رویکردها، گرایش‌ها و مهارت‌ها، روش تفسیر موضوعی را شکل می‌دهد.

وی پیشنهاد کرد: تفسیر موضوعی با عنوان پژوهش منتج به نظریه نامیده شود؛ چون دقیقاً همین است و لازم نیست آن را تفسیر موضوعی بنامیم و در ادامه ثابت کنیم این تفسیر همان پژوهشی است که به نظریه منتج می‌شود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عنوان تفسیر موضوعی را نارسا دانست و گفت: هیچ یک از کسانی که به تفسیر موضوعی پرداخته‌اند و با الهام از ایشان در این مسیر قدم برداشتند، اصلاً به چیزی که شهید صدر می‌گوید نزدیک نشده‌اند.

حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین بهمنی عنوان تفسیر موضوعی را دارای اغتشاش مفهومی ارزیابی کرد و ابراز داشت: در عنوان منطقه الفراغ هم همین مشکل وجود دارد و این اصطلاح نمی‌تواند عمق نظر شهید صدر را به ما برساند.

وی نظریه و دستیابی به رسالت‌ها را دارای دو بال دانست و گفت: شهید صدر علم را برای علم بررسی نمی‌کند بلکه به دنبال آن است تا از دامن علم به رسالت‌ها برسد؛ دو هدف غایی تفسیر، نظریه‌ها و بایسته‌ها است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: رسالت‌های شهید صدر جهان شمول و حقایق کبری است؛ حقیقت متوسط نیست؛ اصلاً این‌ها را مراد نمی‌کند؛ رسالت‌ها راهبردهای اساسی است که از نظریه هستی آفرین به دست می‌آید.

حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین بهمنی درباره سنت‌های تاریخی شهید صدر توضیح داد و گفت: کسانیکه درباره سنت‌های الهی با اشاره به سخنان شهید صدر نوشته‌اند، سنت‌های تاریخی شهید صدر را سنت‌های اجتماعی دانسته‌اند در حالی که بعضی از سنت‌های الهی مربوط به طبیعت هستند و با انسان بی ارتباط است و بعضی به انسان مربوط است؛ حال برخی از این سنت‌ها که مربوط به انسان هستند فردی و اجتماعی هستند و از اجتماعیات بعضی تاریخی هستند؛ بنابراین سنت‌های تاریخی شهید صدر اخص از سنت‌های اجتماعی هستند.

وی ادامه داد: مراد شهید صدر از سنت تاریخی، سنت تمدنی است؛ یعنی آن‌ها که دامنه تأثیرشان مانایی زمانی دارد؛ اما اگر مدت محدودی داشت سنت تاریخی نیست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی از عدم توجه اندیشمندان مسلمان به سنت‌های تاریخی شهید صدر گلایه و تصریح کرد: شهید صدر بر تاریخی بودن این سنت‌ها تعمد دارد؛ شهید صدر وقتی از سنت‌های تاریخی سخن می‌گوید و آن را برای ما تبیین می‌کند، دستگاه کاملی از تمدن را برای ما بیان می‌کند؛ ایشان یک کنشگر و نظریه‌پرداز تمدن است.

حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین بهمنی در ادامه توضیح درباره سنت‌های تاریخی گفت: این سنت‌ها تاریخی هستند، اما این سنت‌ها نیاز به گذشته ندارد بلکه درباره حال و آینده است؛ اگر ایشان نام این‌ها را سنت‌های تمدنی می‌گذاشت همه بار تمدن در آن وارد می‌شد و تمدن الزاماً متعلق به گذشته نیست؛ تمدن فعلی و آینده می‌تواند مراد باشد.

صوت جلسۀ سوم را اینجا گوش کنید (مخصوص شرکت‌کنندگان در دوره)

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه شهیدصدر، حجت‌الاسلام‌ و‌ المسلمین دکتر علیرضا محمدی فرد، عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) در دومین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی تفسیر موضوعی شهید صدر با عنوان «پیشینه تفسیر موضوعی شهید صدر» که عصر روز چهارشنبه ١٢ بهمن ١۴٠١در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و كتابخانه ملی به صورت حضوری و مجازی برگزار شد گفت: باید بدانیم که پیش از شهید صدر در تفسیر چه اتفاقی افتاده و نوآوری‌های شهید صدر در مقایسه با گذشته چه بوده است تا با اندیشه وی در تفسیر موضوعی آشنا شویم.

عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی:

تفسیر موضوعی شهید صدر نقطه عطف تفاسیر است

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی‌فرد تفسیر موضوعی شهید صدر را نقطه عطف تفاسیر عنوان کرد و درباره نوآوری‌های این اندیشمند جهان اسلام در تفسیر موضوعی سخن گفت.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدی‌فرد در بازخوانی سیر تحولی تفسیر موضوعی ابراز داشت: این سیر دارای سه مرحله نوپایی، نوگرایی و نظریه‌پردازی است؛ مرحله نوپایی قدمتی دیرینه دارد ولی مفسران در این مرحله سعی ندارند که درباره تفسیر ترتیبی یا موضوعی سخن بگویند؛ هرچند این تفاسیر، ترتیبی یا موضوعی است اما هویت مستقلی برای ترتیبی یا موضوعی بودن آن‌ها قائل نشده‌اند؛ به این خاطر این قسم از تفاسیر در مراحل ابتدایی خود روشمند نشده‌اند.

وی تغییرات و تحولات اجتماعی در جوامع اسلامی که با عنوان نهضت‌های اسلامی مطرح شد را مورد توجه قرار داد و تصریح کرد: در مرحله نوگرایی سید جمال الدین اسدآبادی، اقبال لاهوری و مانند این‌ها، در مواجهه تمدنی غرب با جهان اسلام سرآغاز نهضت‌های اسلامی شدند و شعار بازگشت به قرآن در این نهضت‌ها مطرح شد؛ تفاسیر در این دوره به علمی، ادبی ـ اجتماعی و موضوعی تقسیم شدند ولی باز هم آنچنان ضابطه‌مند پیش نرفتند.

عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) در توضیح مرحله نظریه‌پردازی اظهار داشت: حرکت‌های اجتماعی و سیاسی جوامع اسلامی به فضای علمی وارد و ایده اسلامی‌سازی علوم مطرح شد؛ عکس مرحله قبل، حرکات ذاتاً و ابتدائاً علمی بود که نتیجه اجتماعی و سیاسی داشت؛ شهید صدر اصل شکل‌دهی علوم اسلامی، دینی و بومی را پذیرفته و متأثر از آن فضا به تحقیق پرداخته است اما ذیل اسلامی‌سازی علوم قرار نمی‌گیرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی‌فرد گفت: شهید صدر در ایده خود نقطه عطفی در تفسیر موضوعی شد؛ ایشان نخستین شخصی است که به صورت روش‌مند تفسیر موضوعی را برای رسیدن به نظریه‌های قرآنی قرار داد و از لفظ نظریه در این باره استفاده کرد. شهید صدر پیوندی بین تفاسیر علمی، موضوعی و اجتماعی برقرار کرده است؛ ایده تفسیر موضوعی شهید صدر به لحاظ مسأله محوری، علمی و به لحاظ نگرشی و رویکردی اجتماعی است.

وی در بیان نوآوری‌های شهید صدر گفت: تفسیر توحیدی و تجزیئی از اصطلاحات شهید صدر در این زمینه است؛ تفسیر توحیدی گردآوری آیات مرتبط با یک موضوع برای دستیابی به پاسخ و روش تجزیئی، تفسیر جزء جزء آیات قرآن است؛ دوم اینکه غایت تفسیر موضوعی کشف نظر قرآن و غایت تفسیر ترتیبی رفع ابهام از قرآن است؛ این نکته پیش از شهید صدر بیان نشده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) در بیان سومین نوآوری شهید صدر در تفسیر موضوعی خود ابراز داشت: شهید صدر می‌گوید تفسیر موضوعی بر خلاف تفسیر ترتیبی با زندگی اجتماعی انسان ارتباط دارد؛ ایشان تفسیر توحیدی خود را تفسیر موضوعی می‌نامد و منظور وی از موضوعی، توجه به عین و واقعیت است و به بیان دیگر تفسیر موضوعی همان تفسیر عینی و تفسیر واقع‌گرا است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدی‌فرد توضیح داد: شهید صدر تفسیر موضوعی را در یک ایده کلان به‌عنوان روش تحقق‌بخش مرجعیت علمی قرآن معرفی می‌کند؛ در نهضت‌های اسلامی بازگشت به قرآن مطرح بود و در دوره نوگرایی هم، تفاسیر اجتماعی نگاشته شد، اما بازگشت به قرآن و علم در آن زمان با مرجعیت تجربه و علوم غربی بود.

وی با اشاره به اینکه شهید صدر تفسیر موضوعی را به عنوان روش نظریه‌پردازی مطرح کرده است، گفت: این روش نظریه‌پردازی عناصری روش‌شناختی دارد؛ برای شناسایی هویت روش تفسیر موضوعی باید این عناصر معرفی شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) ادامه داد: شهید صدر روش موضوعی در مقابل روش تجزیئی را یک تفسیر اجتهادی و منتهی به نظریه علمی می‌داند؛ ایشان در کتاب السنن التاریخیة مطرح می‌کند که تفسیر تجزیئی تفسیر اجتهادی نیست بلکه تفسیر موضوعی اجتهادی است؛ چون اجتهاد آنجا شکل می‌گیرد که منتهی به دیدگاه دین یا قرآن شود اما در روش تجزیئی یا ترتیبی به دیدگاه قرآن نمی‌رسیم.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی‌فرد درباره مرجع بودن قرآن در روش موضوعی گفت: در هر پارادایم فکری باید یک منبع معرفتی مرجع وجود داشته باشد؛ در قرار گرفتن چیزی به عنوان نظریه یا علم، باید مورد تأیید تجربه کمی یا کیفی قرار بگیرد اما شهید صدر می‌گوید علمی بودن به معنی عمومیت است؛ نظریه‌ای که عام باشد، تکرار پذیر و تخلف ناپذیر است. نظریه‌ای که از قرآن استخراج می‌کنیم این شرایط را دارد و فی نفسه علم است و نیازی نیست که آن را به مرحله تجربه ببریم.

وی مسأله محور بودن روش موضوعی را مورد توجه قرار داد و ابراز داشت: روش تحقیق از مسأله آغاز می‌شود و می‌بینیم که روش مسأله‌محوری در تفسیر موضوعی وجود دارد؛ این هم از نوآوری‌های شهید صدر است که فرآیند کشف مسأله را به خوبی تبیین می‌کند و می‌گوید مسأله آن است که از جهان انسانی موجود اخذ شود، بعد به تجربه‌های تاریخ بشر مراجعه شود و بعد به قرآن عرضه شود و نظر قرآن درباره آن استخراج شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) ادامه داد: شهید صدر از توسعه مسأله در سطح افقی و عمودی سخن می‌گوید که باید مسائل را هر لحظه با رجوع به جوامع انسانی عمیق‌تر کنیم و مسائل جدید را به دست آوریم تا رجوع ما به قرآن باعث استخراج نظریه‌های عمیق‌تر و وسیع‌تر شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی‌فرد گفت: ارتباط با واقعیت زندگی از ویژگی‌های دیگر این تفسیر است؛ در استخراج علوم اجتماعی و انسانی از قرآن باید بدانیم که ما دو نوع تفکر ریاضی و اجتماعی داریم؛ در تفکر ریاضی نیازی به رجوع به واقعیت انسان ندارید بلکه با حسابی منطقی مواجه هستید که می‌توانید در ذهن خود تحلیل کنید و تفکر ریاضی داشته باشید اما تفکر اجتماعی تفکری است که انسان بسته به اجتماع و رجوع به آن به این تفکر می‌پردازد.

وی ادامه داد: شهید صدر می‌گوید ما باید در نظریه‌پردازی قرآنی با رجوع به زندگی واقعی انسانی مسائل را به دست بیاوریم و به قرآن عرضه کنیم و ماهیت تفکر اجتماعی است؛ تفسیر موضوعی بریده از اجتماع قابل تحقق نیست.

عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) در بیان نکته آخر درباره تفسیر موضوعی شهید صدر گفت: نظریه‌های استخراج شده از قرآن باید کارآمد باشد و مثال‌های زیادی از شهید صدر درباره مسائل وجود دارد که روش‌های استفاده درست و کارآمد از تفسیر موضوعی خود را به صورت تفصیلی بیان می‌کند.

 

صوت جلسۀ دوم را اینجا گوش کنید (مخصوص شرکت‌کنندگان در دوره)

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر: تفسیر موضوعی شهیدصدر پشتیبان نظری انقلاب اسلامی در حوزه روش و مبنا است.

حجت‌الاسلام‌المسلمین مؤذنی با اشاره به تاریخچه «تفسیر موضوعی شهید صدر»، این تفسیر را پشتیبان انقلاب اسلامی در عرصه مبنا، روش و محتوای اسلامی توصیف کرد.

حجت‌الاسلام‌‌و‌المسلمین سید امید مؤذنی، معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر در نخستین نشست از  سلسله‌نشست‌های تخصصی تفسیر موضوعی شهید صدر با موضوع «تاریخچه تفسیر موضوعی شهید صدر» عصر روز سه‌شنبه چهارم بهمن‌، در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و كتابخانه ملی که به‌صورت مجازی از پخش شد گفت: تفسیر موضوعی شهید صدر آخرین فرآورده علمی شهید صدر است که به دست ما رسیده است.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر، شهید محمدباقر صدر را مفسر به‌معنای رایج آن ندانست و اظهار داشت: شهید صدر در حوزه تفسیر نوآوری بسیار مهم داشت که سبک و مکتب جدیدی را در این زمینه ایجاد کرد؛ با این نوآوری می‌توان شهید صدر را پایه‌گذار یک مکتب جدید در تفسیر عنوان کرد که مرحله و نقطه عطفی در تفسیر است؛ از این جهت شخصیت تفسیری وی بسیار مهم و به این معنا مفسر است.

وی ادامه داد: نوآوری تفسیری شهید صدر به حدی است که برخی از پژوهشگران حوزه تفسیر مدعی هستند تمامی مطالعات تفسیری چهار دهه گذشته جهان اسلام متأثر یا ناظر به روش تفسیری است که شهید صدر ارائه کرده است؛ یعنی ما هیچ دستاورد روشی در حوزه تفسیر نداریم، الا اینکه ناظر به شهید صدر، در امتداد آن، در نقد و بررسی آن یا متأثر از آن باشد.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر با بیان تاریخچه نگارش و چاپ کتاب هم‌زمان غایةالفکر و فدک در تاریخ، نوشته شهید صدر، اجتهاد فقهی را یک وجه از شخصیت قرآنی شهید صدر توصیف کرد و گفت: از نظر شهید صدر حداقل شرط مفسر و بیان‌کننده مقصود قرآن در سطوح مختلف، مجتهد بودن است.

وی تصریح کرد: شهید صدر تلاش کرده است مسئله اختلال سیستم آموزش حوزه در توجه به قرآن را حل کند؛ دستگاه فقاهت سنتی آیات مورد استفاده در استدلال‌های فقهی را در کتاب‌های فقهی درج و ناخواسته بین فقیه و قرآن نوعی فاصله ایجاد کرده است؛ شهید صدر سعی کرده است قرآن را به مثابه یک ضرورت علمی در دل پژوهش‌های رایج حوزوی قرار دهد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مؤذنی ادامه داد: این حرکت فارغ از این است که خود ایشان در فرایند علمی و دستاوردهای جهان اسلام دانش تفسیر را وارد یک ساحت از استفاده می‌کند که بی‌نیازی از آن تقریباً غیرممکن است و هرگونه تفکر اسلامی را نیازمند عبور از ساحت تفسیر به‌شکل روش‌مند قرار می‌دهد.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر زیست قرآنی شهید صدر را به دو بخش تقسیم کرد و توضیح داد: یکی مطالعات و تلاش‌های قرآنی شهید صدر است که در موارد مختلف بروز داشته است؛ این تلاش‌ها به‌علاوه ابعاد دیگر شخصیتی شهید صدر باعث شده است که در تمام دستاوردهای نظری ایشان روح قرآنی را حاضر ببینید.

وی با ارائه نمونه‌هایی از استفاده شهید صدر از قرآن در کتاب‌های مختلف خود اظهار داشت: این اندیشمند جهان اسلام برای ساخت مکتب اقتصادی اسلام دو بخش گزاره‌های جزئی (با نام روبناها)، و مفاهیم (که زیربنا خوانده می‌شود) را لازم می‌داند که این مفاهیم همان چیزی است که شهید صدر بعدها روش دستیابی به آن را از طریق تفسیر موضوعی تبیین می‌کند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مؤذنی درباره فعالیت‌های خاص تفسیری شهید صدر گفت: شهید صدر در 23 سالگی و هم‌زمان با چاپ مجله الاضواء مقالاتی را در آن ارائه کرد که امروز در کتاب «المدرسة القرآنیه» یا آموزه‌های وحی به زبان فارسی چاپ شده است؛ «عمل صالح در قرآن» و «آزادی در قرآن» از این مکتوبات است که درواقع بررسی بخشی از بنیادهای فلسفۀ اخلاق در قرآن از نظر شهید صدر است.

وی مؤلفه‌ اساسی تفسیر موضوعی شهید صدر را «ناظر به تولید نظریه بودن» آن عنوان کرد و گفت: تفسیر موضوعی که آخرین فرآورده نظری شهید صدر است، در یک بافت خاص از شرایط تاریخی، اجتماعی و سیاسی شکل گرفته است که توجه به آن بسیار مهم است و می‌تواند ابعاد گوناگونی از دیدگاه‌های شهید صدر و کارکردهای تفسیر موضوعی وی را نشان دهد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مؤذنی تفسیر موضوعی شهید صدر را حاصل چهارده جلسه درسی عنوان کرد که از 28 فروردین 1358 آغاز شده است و توضیح داد: شهید صدر دو روز درس فقه خود را تعطیل کرد و به جای آن درس تفسیر را شروع کرد؛ البته با این توجه که درس فقه ویژه طلاب درس خارج بود اما درس تفسیر، عمومی و حضور برای همه آزاد بود.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر متن تفسیر موضوعی را ناظر به رئوس نیاز جامعه اسلامی توصیف کرد و گفت: این تفسیر دقیقاً با کارکرد حل مسئلۀ امت اسلام تولید شده است؛ اگر آن را این‌گونه ببینید، کارکرد، آثار و نوع استفاده امروز از این تفسیر برای ما متفاوت می‌شود.

وی در اشاره‌ای به برهه تاریخی شروع درس تفسیر شهید صدر که سه ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است تصریح کرد: آغاز این دروس در ابتدای سال 1358شمسی یعنی زمانی است که جهان اسلام تحت‌تأثیر اتفاق بزرگ انقلاب اسلامی است و در خود عراق نیز فضای بیداری و شور انقلابی برای تشکیل حکومت اسلامی ایجاد شده است و اساساً شهید صدر در این دروس تفسیر موضوعی خود درواقع درباره منطق تحول اجتماعی بحث می‌کند؛ این منطق تحول اجتماعی و این تفسیر در راستای کمک شهید صدر به خلأ تئوریک انقلاب اسلامی است که طبق نقل‌قول‌ها به آن قائل بوده است.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر نیاز انقلاب اسلامی به مبنا، روش و محتواهای اسلامی در ابتدای تأسیس را مورد بررسی قرار داد و در بیان فعالیت‌های شهید صدر در رفع خلأ‌های آن گفت: کمونیسم و سوسیالیسم و لیبرالیسم بخش‌های مختلف جامعه اسلامی را فرا گرفته بود، و نیاز بود که اسلام دیدگاه خود را معرفی کند؛ اما تلاش برای ارائه اندیشه اسلامی از سوی متفکران مسلمان معمولاً یا به‌سمت سلفی‌گری می‌رفت یا به وادی التقاط و تلاش برای اثبات کارآمدی اسلام از رهگذر تطابق دیدگاه‌های اسلامی با افکار غربی و شرقی می‌افتاد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مؤذنی تصریح کرد: محتوای تفسیر موضوعی شهید صدر مبنای انقلاب اسلامی را از حیث جامعه‌شناختی تأمین می‌کند و می‌گوید تحول اجتماعی از انسان آغاز می‌شود و انسان است که می‌تواند تحول تاریخی را در پی تحول اجتماعی رقم بزند؛ این را باید به‌عنوان زیرساخت فکری مهمی بپذیرید تا نخست امکان نظری عمل انقلابی شکل بگیرد، دوم عمل انقلابی تحقق و ادامه پیدا کند و سوم عمل انقلابی ارتقا پیدا کند.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر گفت: شهید صدر در درس چهاردهم تفسیر خود اشاره می‌کند که در تقسیم‌بندی اجتماع و شکل جامعه، بین نظام تقنین در حکومت اسلامی و بافت اجتماعی که قرآن طراحی می‌کند ارتباطی وجود دارد و نظام تقنین ما باید بر همین پایه نظام‌های اجتماعی که قرآن تعریف می‌کند استوار شود، وگرنه این تقنین با آن ساختارهای اجتماعی در تضاد خواهد بود و نظام قانونی نمی‌تواند تحول اجتماعی را پیش ببرد؛ یعنی شهید صدر دقیقاً گام‌های تحول اجتماعی را مبتنی بر انقلاب پیش‌بینی می‌کند و درباره اینکه ما نظام تقنین را چگونه مبتنی بر نظام اجتماعی شکل دهیم بحث می‌کند.

وی درباره فقر روشی حوزه اندیشه اسلامی برای تولید در نیازهای اجتماعی خود سخن گفت و افزود: روش فقاهت فردگرا در سال‌های متمادی تنها روش ارتباط با امت بود، آن هم با فتاوایی درباره مسائل خرد؛ شهید صدر ما را در فضای تولیدات خود به یک سطح جدید وارد کرده است که ارائه روش است؛ شهید صدر با روش استنطاق که در تفسیر موضوعی خود آن را ابداع کرده است، روش دستیابی به نظریه مبتنی بر دین را ارائه می‌کند.

 

صوت جلسۀ اول را اینجا گوش کنید (مخصوص شرکت‌کنندگان در دوره)

به گزارش خبرگزاری ایسنا همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز با تأکید بر افکار و آرای شهید آیت‌الله محمدباقر صدر(ره) چهارشنبه ٢۵ آبان‌ ١۴٠١ در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار می شود.

حجت الاسلام و المسلمین سید سجاد ایزدهی دبیر علمی همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز در نشست خبری این همایش که  ۲۱ آبان با حضور اصحاب رسانه در خبرگزاری رسا برگزار شد، با بیان اینکه از سنت‌های دیرینه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گرامی‌داشت سالروز جهانی فلسفه و بزرگداشت مقام فلاسفه و حکماست، عنوان کرد: نوزدهمین سالی است که پژوهشگاه این افتخار را دارد در سالروز جهانی فلسفه همایشی تحت عناوین فلسفه‌های مضاف برگزار کند.

دبیر علمی همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز با اشاره به اینکه این همایش با موضوع فلسفه فقه نظام‌ساز با تأکید بر افکار و آرای شهید آیت‌الله محمدباقر صدر برگزار خواهد شد، یادآور شد: در همایش‌های سالروز جهانی فلسفه معمولا از اندیشمندی نیز یاد می‌شود، لذا با توجه به فعالیت‌ها و آثار گران‌بهای شهید صدر که پیشگام در این حوزه هستند این همایش با محوریت مرحوم شهید صدر برگزار می‌شود.

ایزدهی با بیان اینکه این همایش چهارشنبه ۲۵ آبان‌ماه از ساعت ۱۸ تا ۲۱ برگزار می شود، گفت: اساتید بنامی برای این همایش مقالاتی نگاشتند و ارائه کردند و در روز همایش این مقالات در قالب دو جلد رونمایی می‌شود.

وی در خصوص عنوان این همایش بیان کرد: انقلاب اسلامی که عمده بنیادهای آن فقهی است و اصولا بر اساس محوریت نظریه ولایت‌فقیه تبیین شده و داعیه‌دار و راهبر آن فقیه بوده و بعدها نیز فقها آن را راهبری کردند در سالیان اخیر بحثی را مطرح کردند که آیا فقه در قالب احکام می‌تواند یک نظامی را اداره کند و مجموعه‌ی احکام توانایی اداره جامعه را دارد یا آنچه قرار است جامعه را اداره و پیشرانی کند و به‌سمت تحول ببرد و روزآمدی جامعه را تضمین کند آیا می‌تواند فقط به احکام اکتفا کند یا اینکه باید مشتمل بر یک نظامی باشد که آن نظام نیز در تراز اداره جامعه باشد.

دبیر علمی همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز ادامه داد: کسی ادعا نمی‌کند که فقه فارغ از اینکه امروزه در تراز جامعه است نظام دارد یا ندارد؛ چراکه هر دانشی یک نظام پیشینی و منطق متناسب با خود را دارد اما بحث اینجاست که آیا فقه می‌تواند در تراز نظام سیاسی و اجرایی یک نظام معرفتی پیشینی داشته باشد و به تعبیر مرحوم امام(ره) «حکومت، فلسفه عملی فقه از گهواره تا گور است»، آیا نظام پشتیبانی بر این فقه حکومت می‌کند و احکام جلوه‌ها و نمودهای این حوزه نظام معرفتی هستند یا نه این احکام به‌تنهایی می‌توانند اداره کنند.

وی افزود: در زمان‌های گذشته که جامعه تا این میزان پیچیده نبود و شبکه‌های درهم تنیده بر جامعه حاکم نبود می‌توانستیم با احکام مجزا جامعه را اداره کرد اما در فضای امروز که موضوعات تخصصی و به هم پیوسته شدند آیا می‌توان از این احکام یاد کرد که مرتبط با عرصه دیگری از احکام نباشد.

ایزدهیدبیر علمی همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز یادآور شد: نگاه همه‌جانبه و منسجم و هدفمند که همه فقه (احکام) را به‌مثابۀ یک سیستم و نظام و مجموعۀ منسجم دارای یک هدف مشخص لحاظ کند که اگر در حوزه فرهنگ کسی حرف می‌زند در مرحله قبل پیوست‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی آن را لحاظ کرده و در نهایت یک منطق را پیگیری می‌کند.

وی اظهار کرد: در حوزه موضوع‌شناسی هم بحث جدی است که آیا احکام فقط به‌تنهایی می‌خواهند اداره کنند؛ به‌عنوان مثال در حوزه اقتصاد احکام در خاستگاه بانک ورود می‌کنند و بانک را اسلامی می‌کنند یا نه، بانک تا وقتی مبتنی بر اصالت سرمایه و توسعه سرمایه، سرمایه‌داران است آیا می‌تواند عدالت را تضمین کند یا اینکه باید در حوزه احکام در مرحله قبل ساختار مشخصی را به بانک ارائه کنیم که متناسب با این احکام باشد، نه اینکه احکام را تابع مقوله وارداتی مبتنی بر اصالت سرمایه داشته باشیم و احکام را به انفعال به آن بچسبانیم طبیعتا در این صورت اسلامیت نظام معلوم نیست.

ایزدهی اضافه کرد: فقه نظامند متناسب با نظام اداره جامعه و فقهی در تراز اداره جامعه در عرصه‌ها مختلف است، لذا فقه نظام به‌معنای این نیست که در گذشته بوده یا نه، بلکه با توجه به اقتضای پیچیدگی جامعه امروز و وارداتی بودن بسیاری از موضوعات طبیعتا فقه نمی‌تواند به‌صورت انفعالی بیاید این موضوعات را از خاستگاه غیراسلامی بگیرد.

دبیر علمی همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز یادآور شد: طبیعتا چون نیاز جامعه امروز بحث فلسفه فقه مضاف است در نهایت باید رویکرد مناسب بر این دانش حاکم شود و پژوهشگاه با توجه به این ضرورت یکی از مباحث مهم فلسفه که بحث فقه مضاف در حوزه نظام‌سازی باشد را مدنظر قرار داده و سعی کرده جامعه اندیشمندی را درگیر کند.

عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ابراز کرد: این همایش با ارائه مقالات برگزیده و رونمایی از کتاب مجموعه مقالات همایش همراه خواهد بود و آیات رشاد، میرباقری، علیدوست و حجت الاسلام والمسلمین میرمعزی در این همایش به سخنرانی و ارائه مطالب خود خواهند پرداخت.

وی تصریح کرد: محورهای همایش ملی فلسفه فقه نظام ساز عبارت‌اند از: «محورهای سیاسی شیعه و ظرفیت ساختارسازی در نظام سیاسی مطلوب»، «موضع سیاست جنایی اسلام در مسئله حجاب» و «نظام اقتصادی اسلام؛ چیستی، هستی و امکان استنباط آن».

ایزدهی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا علیه‌السلام، مرکز جامع علوم اسلامی ولی‌امر(عج)، پژوهشگاه فقه نظام و خبرگزاری رسا را دستگاه‌های همکار برای برگزاری این همایش عنوان کرد.

سطح مقدماتی مدرسه تخصصی «فرصت صدرخوانی» با عنوان «مقدمه‌ای درباره ظرفیت‌های اندیشه‌ای شهید صدر در ارتقای علوم انسانی» با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید امید مؤذنی، معاون پژوهش پژوهشگاه تخصصی شهید صدر برگزار شد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید امید مؤذنی، در نشست «مقدمه‌ای درباره ظرفیت‌های اندیشه‌ای شهید صدر در ارتقای علوم انسانی» بیان کرد:

کاربرد سیرۀ رفتاری شهید صدر در علوم انسانی

سنجش نقش شهید صدر در ارتقای اندیشه‌ای علوم انسانی مستلزم کار پژوهشی گسترده‌ای است که از ظرفیت‌های رشته‌ها و شاخه‌های مختلف علوم انسانی، کسانی که احاطه کافی بر اندیشه‌های شهید صدر دارند گرد هم آیند و در رشته‌های خودشان و اتفاقات بین‌رشته‌ای بررسی کنند که چه عرصه‌هایی از اندیشه شهید صدر می‌تواند تفاوت‌ها و تطورهایی را در آنچه امروز فضای علمی دارد ایجاد کند.

سیرۀ شهید صدر به‌طور خاص می‌تواند در بحث‌های علوم انسانی کاربرد داشته باشد و بسیار جای کار دارد؛ برای مثال در علوم سیاسی، اتفاقی که در سیرۀ شهید صدر افتاده است، فرایندی که ایشان از تحزب گذشته و با مرجعیت و انقلاب اسلامی مسیر رسیدن جامعه به حکومت را طی کرده، یک تجربه واقعی است که می‌تواند به ما که در دل یک حکومت اسلامی هستیم کمک کند.

برخی از ویژگی‌های شخصیتی شهید صدر

فارغ از توصیف‌های مختلفی که از شهید صدر شده، می‌توان ویژگی‌هایی را در اندیشه ایشان رصد کرد:

ایشان اندیشه با اصالتی دارد؛ اصالت به این معنا که شهید صدر با رویکرد اکتشافی مبتنی بر متن دینی، یعنی قرآن‌محوری، و روش اصولی، یعنی اصول فقه و تأکید بر جایگاه بی‌بدیل فقه و روش فقهی، اندیشمندی به‌طور کامل اصیل و با پایۀ اسلام است.

از مهم‌ترین ویژگی‌های شهید صدر نوآوری و پیشتازی است؛ عرصه‌ای نیست که شهید صدر به آن وارد شده باشد، مگر اینکه در آن نوآوری داشته و ابداعی را در سطوح مختلف ایجاد کرده است.

کل‌نگری یا جامع‌نگری یکی دیگر از ویژگی‌های شهید صدر است. او یک ساحت علمی را با نگاه به تمام ابعاد و زوایای آن بررسی می‌کند؛ رویکردهای تطبیقی یا مقارنه‌ای یا مقایسه‌ای شهید صدر به‌شکل بسیار برجسته‌ای درون مذهب و هم میان مکاتب مختلف بحث‌ها را به چالش با هم می‌برد.

یکی دیگر از ویژگی‌های شهید صدر روش و ساختارمندی اوست. در اندیشمندان معاصر کسانی که بحث‌هایی را ارائه کرده باشند کم نداشته‌ایم؛ اما اینکه این افراد توانسته باشند بحث‌های خود را هم در حوزۀ روش، منضبط و درست پیش برده باشند و هم ارائه‌شان ارائه‌ای ساختارمند باشد و با منطقی درست ساختار ایده خود را چیده باشند، کم است.

ثبات اندیشه به این معنا که شهید صدر در عین تطور و پیشرفت، یک بستر بنیادین و ثابتی را در اندیشه‌های خود دارد که می‌توانید از اولین تا آخرین اثر شهید صدر نوعی ثبات را در این تطورات ببینید.

تأثیر نوآوری‌های شهید صدر در علوم انسانی

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مؤذنی در ادامه نشست «مقدمه‌ای درباره ظرفیت‌های اندیشه‌ای شهید صدر در ارتقای علوم انسانی» افزود: وقتی می‌خواهیم شهید صدر را از دیگر اندیشمندان ممتاز کنیم به‌طور طبیعی باید آن بخش‌هایی از اندیشه شهید صدر را موردتوجه قرار دهیم که شهید صدر دستاورد جدیدی داشته و نقطه‌ای از مرز دانش را پیش برده است.

اگرچه دستاوردها و نوآوری‌های شهید صدر در علوم حوزوی همگی مستقیم یا غیرمستقیم در علوم انسانی مؤثر است؛ دست‌کم در پنج سطح در معرفت دینی، نوآوری و ابداعاتی را داشته که همگی در علوم انسانی مؤثر و راه‌گشاست:

نوآوری در مکتب‌سازی

گسترده‌ترین سطح نوآوری شهید صدر، سطح «مکتب» است؛ تعریف مکتب را سطحی از معرفت مستدل می‌داند که حاوی مجموعه‌ای از نظریه‌های کلان باشد که ذیل خود بتواند مجموعه‌ای از ساخت‌های نظری را شکل دهد و به‌طور کامل با تفسیرهای دیگر از عرصه‌های زیستی متفاوت باشد. خلاصه اینکه مکتب، سطحی از معرفت است که مجموعه‌ای از نظریه‌ها را در دل خود دارد، نه صرفاً مجموعه‌ای از نظرها.

شهید صدر مکاتبی در فقه، اصول، اقتصاد، تفسیر موضوعی و فلسفه آفریده که بسیار پُردامنه است و می‌توان پژوهش‌های زیادی در آن انجام داد.

نوآوری‌های نظریه‌ای

نوآوری‌های نظریه‌ای ایشان به دو دسته کلان و خُرد تقسیم می‌شود؛ این‌ها بسیار زیاد است و حداقل فهرست اجمالی بنده حدود شصت نظریه کلان در ابعاد مختلف معرفت، فلسفه و فقه و تفسیر است که می‌تواند تغییرات اساسی در فضای معرفتی ما به‌وجود آورد.

این نظریه‌ها مانند: منطق ذاتی که شهید صدر در آن، استقرا را از لایۀ عدم اعتبار و لاحجیت به حجیت و از یقینی نبودن به یقینی بودن می‌رساند؛ نظریۀ سنت تاریخی دین که از بحث‌های بسیار پرظرفیت است که گسترش دامنه این بحث و پیدا کردن ابعاد بعدی آن، منطق تحول اجتماعی را به‌دست می‌دهد؛ نظریۀ استخلافت که همه بحث‌هایی که ایشان در حوزۀ علوم سیاسی انجام می‌دهد رگ‌وریشه‌ای از این نظریه است؛ منطقةالفراغ که تئوری حکمرانی ولی‌فقیه است.

نوآوری در عرصۀ دیدگاه‌ها

عرصۀ دیگر از نوآوری‌های شهید صدر عرصۀ دیدگاه‌هاست؛ یعنی نظراتی که شهید صدر درباره مسئله‌ها ارائه کرده است. برای مثال نظریۀ قرن اکید شهید صدر در اصول که نظریه‌ای معرفت‌شناسانه و نیز زبان‌شناسانه است و از چگونگی نسبت لفظ و معنا بحث می‌کند؛ کار بین‌رشته‌ای، بین معرفت‌شناسی، زبان‌شناسی و روان‌شناسی است.

نوآوری‌های شهید صدر در عرصۀ روش‌ها

عرصۀ بعدی نوآوری‌های شهید صدر که از مهم‌ترین کارهای ایشان است، جایی است که شهید صدر دست ما را باز کرده و به غنای معرفتی روش دینی کمک کرده است؛ برای مثال روش استنطاق در تفسیر موضوعی که بنیاد نظریه‌پردازی دینی است و چگونگی رسیدن به تعریفِ دین‌بنیاد از هستی را به ما می‌دهد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین در پایان نشست خود در دوره مقدماتی مدرسۀ صدرخوانی افزود: آنچه در این جلسه ارائه کردم مقدمه‌ای بر ظرفیت‌های اندیشۀ شهید صدر در علوم انسانی است؛ دقیقاً به این معنا که زمینه‌های ابتدایی را برای آغاز ارتباط ما با شهید صدر به‌مثابۀ یک اندیشمند دارای دستاوردهای متعددی که می‌تواند زمینه پژوهش ما باشد فراهم کند.

خود ظرفیت‌های پژوهشی شهید صدر نیازمند کار مستقلی است؛ هرکس در رشته خود باید با توجه به این راهنمای اولیه که تقدیم شد نقطه‌های ارتباط را کشف کند؛ این کشف با مطالعه دقیق و منسجم و روش‌مند شهید صدر انجام می‌شود.

 

شایان ذکر است که مدرسه تخصصی کشوری «فرصت صدرخوانی» به‌همت اندیشکدۀ حقوق بشر و شهروندی دانشگاه امام صادق(ع) با همکاری پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و دیگر همکاران در ۴ سطح مقدماتی، متوسطه، پیشرفته و اختصاصی (فقه و حقوق) در حال برگزاری است.

 

 

نخستین کارگاه سطح مقدماتی مدرسه تخصصی «فرصت صدرخوانی» با عنوان «درآمدی بر شخصیت و سیره علمی شهید صدر» در ١۵ تیرماه ١۴٠١ با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد حوزه و دانشگاه برگزار شد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین الهی خراسانی در نشست درآمدی بر شخصیت و سیره علمی شهید صدر بیان کرد:

نبوغ و جنبۀ خانوادگی شهید صدر

به‌عنوان مقدمه درباره جنبه‌ای از زندگی شهید صدر صحبت می‌کنم که اکتسابی نیست و ما را نرسد جز اینکه درباره آن سخن بگوییم.

به تعبیر مقام معظم رهبری شهید صدر از معدود متفکران اسلامی معاصر است که با دقت در کلمه باید او را نابغه نامید؛ این نبوغ به‌لحاظ قدرت ذهنی، تراوشات فکری، سرعت انتقال، حافظه و هوش بسیار سرشار است که در جنبه‌های مختلف زندگی ایشان قابل بررسی و تعقیب است.

افراد تیزهوش زیاد داریم، اما نبوغ تعریفی دارد که حتی در تست‌های امروزی قابل رهگیری نیست؛ مانند اینکه کسی در پانزده سالگی درباره نظریات منطقی یا ریاضی فکر کند و چیزی بنویسد یا در هجده سالگی آرای اجتهادی خود را درج کند و در حدود بیست تا 22 سالگی به مقام اجتهاد نائل آید که به تعبیر محقق خراسانی، صاحب کفایه رضوان‌الله‌علیه معدود کسانی موفق می‌شوند به این مقام برسند، این‌ها هم ابعادی از این نبوغ است.

البته جنبۀ خانوادگی ایشان هم بسیار ممتاز است که جنبه اکتسابی ندارد و صحبت درباره آن بهره‌ای برای ما نخواهد داشت؛ به تعبیر مرحوم آیت‌الله قاضی‌زاده خراسانی علامه شهید صدر متعلق به پرافتخارترین خاندان علمی شیعه در طول تاریخ است که از سید مرتضی آغاز می‌شود و طی نسل‌های مختلف پرافتخار به صدرها ختم می‌شود.

خصوصیات الگوپذیر شهید صدر

صحبت کردن از شهید صدر کار آسانی نیست و این فرصتِ فشرده تنها مدخلی بر اندیشه و افکار شهید صدر است. ابتدا درباره زندگیِ چندبعدی شهید صدر نکاتی عرض می‌کنم، بعد به‌سراغ شخصیت شهید صدر و سپس کارنامۀ فکری و علمی ایشان می‌روم.

سه بُعد کلی در زندگی شهید صدر پررنگ‌تر از ابعاد دیگر است؛ چنان‌که شاید بتوان گفت این‌ها سه خصوصیت برجسته ایشان است. این خصوصیات درس‌آموز و اکتسابی است: شهید صدر را به‌عنوان «استاد والا»، «متفکر نواندیش» و «مصلح اجتماعی» مورد بررسی قرار می‌دهیم.

شهید صدر، استاد والا

شهید صدر شاگردان محقق، پرشور، آگاه و مجاهدی تربیت کرد که اغلب آن‌ها پرچمداران علم، فرهنگ و جهاد بودند و هستند و بعد از استادشان راه علمی، فکری و اجتماعی ایشان را ادامه دادند.

بخش‌هایی از جنبۀ استادی ایشان عبارت است از: ایجاد توازن آموزشی میان رشته‌های دینی و اسلامی؛ جبران خلأ تفسیر و تحقیق در منظومۀ آموزشی خود؛ ارائۀ برنامۀ جدید برای دانش‌های حوزوی، فقه، اصول، فلسفه، اقتصاد و تفسیر؛ تأکید مستمر بر بازنگری متون درسی و ایفای سهم خود به‌عنوان مؤلف کتاب‌های درسی متفاوت اصولی و علوم دیگر؛ ابداع شیوه‌های پژوهش گروهی برای شاگردان.

شهید صدر، متفکر نواندیش

از جنبه دیگر، ایشان یک متفکر نواندیش است؛ تبیین و تفسیری نو برای مفاهیم و مقولات کهن علوم اسلامی ارائه داده است؛ بخش‌هایی از دیدگاه‌های پیشگامان علوم اسلامی در فقه و اصول و رجال و تفسیر را بازسازی کرده است؛ بیان و تحلیل تازه‌ای برای پدیده‌ها از منظر اسلام ارائه کرده است؛ صورت برهان‌ها را در استدلال‌ها تغییر داده و در مجموع بخش‌های پراکنده میراث علمی را در مجموعه‌های مختلف منظومه‌سازی کرده و راه‌های نوینی برای اندیشۀ اسلامی گشوده است که در کارنامه فکری و علمی ایشان مشهود است.

شهید صدر، مصلح اجتماعی

شهید صدر در بخشی دیگر از زندگی مصلح اجتماعی است. در سال 1377 هجری قمری عده‌ای از علمای روشن‌بین و آینده‌نگر مانند آیت‌الله شهید سید مهدی حکیم، شیخ مهدی سماوی و سید طالب رفاعی به این نتیجه رسیدند که باید علاوه‌بر روشنگری نسل جوان، کمک کنند تا یک حزب اسلامی در مقابل حزب بعث به‌وسیله جوانان تأسیس شود و در آن سال چنین کردند.

شهید  صدر طرح‌هایی برای تبیین و نقش‌آفرینی جدید برای نهاد مرجعیت «به‌عنوان نظریه مرجعیت صالحه» ارائه دادند. این طرح شبیه‌ترین ایده و نظریه به نهاد ولایت فقیه به‌جای منصب ولایت فقیه است که همچنان در کشور ما یک ایدۀ تازه است.

ایشان طرح‌هایی برای هماهنگ‌سازی حوزه‌های علمیه در یک رابطه تشکیلات شبکه‌ای حوزه‌های بزرگ و کوچک انجام دادند. تبیین اصل جدایی‌ناپذیری دین از سیاست، پیشگامی در مداخلات سیاسی، ایجاد فضا در مناظره و پاسخ‌گویی بهنگام در برابر شبهات روز و مهم‌تر از همۀ این‌ها، احیای روح مسئولیت عالمان اسلامی تا مرز ایثار و جهاد و شهادت و تأکید بر لزوم تشکیل حکومت اسلامی، حمایت از نهضت اسلامی ایران به رهبری امام راحل (ره) و توجه دادن به ابعاد مختلف اجتماعی اسلام مانند اقتصاد، سیاست، تربیت و ارتباطات اجتماعی از دیگر اقدامات ایشان بود.

توجه به رسالت اجتماعی

شهید صدر توانست بین تخصص علمی و رسالت اجتماعی جمع کند. در ایفای رسالت اجتماعی لحن ایشان مانند یک رهبر و فرماندۀ اجتماعی یا پرچمدار نهضت انقلابی با طنین صدای خاص رهبران است و با حماسه انقلابی و ادبیات فاخر و آهنگین و گاهی مسجع سخنرانی می‌کند، گویا عمری رئیس احزاب مختلف سیاسی بوده و تنها رهبری پویش‌های اجتماعی را بر عهده داشته و باورنکردنی است که همین شخص دقیق‌ترین تأملات فلسفی و عمیق‌ترین تفکرات اصولی و نوآوری‌های فقهی را رقم می‌زند.

نیازمداری و جامعیت شهید صدر

وی نیازمدار بود؛ گاهی درس فقه خود را تعطیل می‌کرد و تفسیر می‌گفت؛ گاهی به بحث حدیث می‌پرداخت و درعین‌حال حقیقت‌جویی را فراموش نکرد؛ گاهی حقیقت قربانی مصلحت و نیاز می‌شود و گاهی حقیقت بهانه‌ای برای فرار از نیاز.

جمع بین جامعیت دانشی در حوزه‌های مختلف و عمق تخصصی در هریک از علوم در ایشان حیرت‌انگیز است؛ در عین اینکه در فعالیت علمی به‌طور کامل متقن، محکم، روشمند و مستدل عمل می‌کند، ولی باز هم به نوآوری متصل است.

مکتب‌سازی و تاریخ‌نگری

وی مکتب‌سازی و تاریخی‌نگری را نیز در اندیشه خود دارد؛ معدود کسانی مانند علامه طباطبایی، شهید مطهری و شهید صدر را داریم که در عین تسلط بر گذشته، رو به آینده مشغول مکتب‌سازی شوند؛ البته شاید اندازه‌های افکاری که در شهید صدر می‌بینیم بیشتر به مقیاس مکتب نزدیک باشد و از اندازه‌های مکتب و مرز نظریه عبور کرده باشد و از این منظر شاید از دیگر متفکران معاصر چند قدمی پیش باشد.

کارنامۀ علمی و اندیشه‌ای شهید صدر

حجت‌الاسلام‌والمسلمین الهی خراسانی در بخش دوم از بیانات خود در نشست درآمدی بر شخصیت و سیره علمی شهید صدر افزود: بخش آخر عرایض بنده درباره کارنامه فکری و علمی شهید صدر است؛ پنج قسمت از کارنامه فکری ایشان را گزینش کرده‌ام که در مجموعه سی سال که با اندیشه شهید صدر محشور هستم، احساس می‌کنم نسل جدید علمی ما به آن نیازمندتر است.

معرفت‌شناسی و روش‌سناسی

منظور از معرفت‌شناسی همان است که گفته می‌شود شناسایی و تبیین منابع معرفت، دادن یک ضابط برای یک نظریه موجه، یعنی معرفت موجه و ضوابط معرفت موجه و احیاناً ضابط درستیِ قضایا، صدر است؛ شهید صدر در همۀ این حوزه‌ها حرف دارد.

در منابع معرفت ضمن پا فشردن بر منبع عقل و ابطال نظریات پوزیتیویست‌ها و حس‌گرایان و علاوه‌بر آن برای استفاده از برهان نظم در علم کلام، استفاده از اجماع و تواتر در علم فقه و علم اصول و حتی نظریه تحویل سند در علم رجال، نظریه خاصی را در توجیه معرفت بیان کرده‌اند که به نظر برخی، نوعی سازگاری میان معرفت روانشناختی و معرفت علمی است که در آن اتکا به ظرفیت ذهنی مغز در معرفت و تمایز آن با احتمالات ریاضی است.

برخی معتقدند که ایشان توانسته نوعی ذات‌گرایی در معرفت را ابداع کند که این ذات‌گرایی در معرفت یا «المعرفة الذاتیة» فصل جدیدی را در برهان‌های اثبات خداوند و در اثبات قضایای عقلی خواهد گشود.

حجیت استقرا از منظر شهید صدر

از سوی دیگر بنیاد فلسفه حسی و تجربی را ایشان جابه‌جا کرده است؛‌ ضمن ابطال نظریه تجربه‌گراها و حس‌گراها، برای حجیت استقرا راه‌های معرفت‌شناختی پیدا کرده است که از اینجا وارد حوزۀ روش‌شناسی می‌شود.

مکتب‌سازی اسلامی در علوم انسانی

حوزۀ دوم از کارنامۀ ایشان مکتب‌سازی اسلامی در علوم انسانی است؛ مهم‌ترین کارنامه ایشان در این حوزه، دو کتاب فلسفتنا در حوزه فلسفه و اقتصادنا در حوزه اقتصاد است؛ ایشان نشان داد که اسلام و معارف اسلامی به‌خوبی ظرفیت‌ها و درون‌مایه‌های تأسیس یک یا چند مکتب در فلسفه و اقتصاد را دارد و همین مدل از حرکت به‌سمت فعال‌سازی ظرفیت معارف اسلامی در حوزه مکتب‌سازی می‌تواند در سیاست و جامعه‌شناسی و تربیت تکرار شود. ازاین‌جهت می‌توان گفت که شهید صدر الهام‌بخش مکتب‌سازی اسلامی در علوم انسانی است.

شهید صدر نشان داده است که ما می‌توانیم مکتب مستقلی در مقابل لیبرالیسم و مارکسیسم داشته باشیم؛ فلسفه‌های لیبرال و هگلی را می‌توانیم نقد کنیم و یک مکتب یا مکتب‌هایی فلسفی بر اساس دیدگاه‌های خودمان بنا کنیم.

ایشان به‌راحتی رابطه مکتب‌سازی و اجتهاد را بیان کرده است؛ امکان استفاده کسی را که درصدد ساخت مکتب است از آرای اجتهادی دیگران را فراهم کرده و توجیه معرفت‌شناختی آن را توضیح داده است.

بازنگاری فقه

بخش دیگری از کارنامۀ ایشان معطوف به فقه است؛ ایشان فقه را هم بازنگاری کرد؛ یعنی تعریف فقه، رسالت فقه، ساختاری که ایشان برای فقه قائل است و مفاهیم تازه‌ای که در حوزه فقه وارد کرده است، بخشی از پروژه بازنگاری ایشان است؛ مفاهیمی مانند اموال عامه در برابر اموال خاصه، سلوک عام در برابر سلوک خاص و اینکه فقه فعلاً به افعال مکفان نمی‌پردازد بلکه متکفل کشف هرچیزی است که شریعت برای تنظیم زندگی انسان آورده است و سپس عرضه این‌ها به‌شکل نظام‌مند.

وی بین حکم فقهی و قانون متکی بر حکم فقهی تفکیک قائل شده که حتی اکنون برخی از متفکران ما در خلط میان این دو گرفتار هستند و دیگران را هم گرفتار می‌کنند؛ این‌ها بخش‌هایی از عملی است که ایشان در فقه انجام داده است.

پیکربندی مجدد اصول استنباط

آخرین بخش، پیکربندی مجدد اصول استنباط است؛ ایشان در اصول استنباط نوآوری‌های فراوانی دارند، به تعبیر بعضی از محققان معاصر دست‌کم هجده نظریه وسیع و در مجموع شاید نزدیک دویست رأی تازه آورده‌اند؛ ولی این جنبه‌ها را کنار تلاش ایشان می‌گذارم برای اینکه اصول استنباط و اصول فقه را پیکربندی مجدد کنند.

نظم تازه‌ای که به اصول داده‌اند باعث می‌شود که طلبه و مجتهد امروز ما با یک ساختار ذهنی منظم و روشمند استنباط کند؛ حسب تجربه ما چنین فراگیری منطق استنباط، متفکر ما را از غلتیدن در دام مغالطات و جدل‌ها و التقاط‌های رهزن تا حد زیادی مصون نگه می‌دارد و از اعجاب و شیفتگی نسبت به فضاهای اثباتی جدید دور می‌کند.

 

 

شایان ذکر است که مدرسه تخصصی کشوری «فرصت صدرخوانی» به‌همت اندیشکدۀ حقوق بشر و شهروندی دانشگاه امام صادق(ع) با همکاری پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و دیگر همکاران در ۴ سطح مقدماتی، متوسطه، پیشرفته و اختصاصی (فقه و حقوق) در حال برگزاری است.

فصلنامه کتاب نقد شماره ٩٣ و ٩۴ با موضوع علم دینی و علوم انسانی از منظر شهید سید محمدباقر صدر منتشر شد

شهید سید محمدباقر صدر با برخورداری از نبوغی کم‌نظیر و به برکت تلاش‌های علمی خستگی‌ناپذیر و با احاطه بر ساحت گسترده معارف دینی، اندیشۀ اسلامی را با روشی نو ارائه کرد و پرسش‌های انسان معاصر را بر اساس مبانی اسلام پاسخ داد. او مکتب اسلام را با مکتب‌ها و اندیشه‌های تمدن مادی مدرن مقایسه کرد و با نقد دقیق و عمیق این مکتب‌ها، قدرت اسلام را برای سامان‌دهی همۀ ابعاد زندگی انسان به ظهور رساند و نشان داد که تنها اسلام است که می‌تواند زندگی سعادتمند دنیوی و اخروی انسان‌ را تأمین کند.

شهید صدر در مدت کوتاه دوران حیات خود، انبوهی از آثار کم‌نظیر را به‌جا گذاشت که نه‌تنها در دوران حیاتش گنجینۀ فکری گران‌بهایی بود که نقش مهمی در پیشرفت نهضت امت اسلامی داشت،‌ بلکه هنوز هم به‌رغم گذشت چند دهه از شهادت او، همچنان تازه و راه‌گشاست و دست نیاز اندیشمندان و پژوهشگران به‌سوی آن دراز است و مراکز علمی و پژوهشی از فکر و دانش او الهام می‌گیرند.

فصلنامه کتاب نقد در شماره ٩٣ و ٩۴، به افکار و آرای شهید والامقام سید محمدباقر صدر پرداخته شده است که عبارت‌اند از:

ـ سخن سردبیر/ رمضان علی‌تبار

ـ بررسی زیست علمی‌اخلاقی سید محمدباقر صدر(ره)/ مریم برادران حقیر

ـ بررسی و تحلیل شاخصه‌های علم دینی در اندیشۀ شهید صدر(ره)/ سید مهدی سلطانی رنانی

ـ علم دینی از منظر شهید صدر(ره) با تأکید بر علوم انسانی اسلامی/ صفورا سادات امین جواهری و سید امید مؤذنی

ـ گذری انتقادی بر امتداد علمی‌اجتماعی شهید سید محمدباقر صدر(ره) در توسعۀ علوم انسانی اسلامی/ قاسم بابائی

ـ تأملاتی در کاربست استقرار در علوم انسانی با تأکید بر دیدگاه‌های شهید سید محمدباقر صدر(ره)/ مهدی میری

ـ بررسی و تحلیل نظام حقوق طبیعی و سنت‌های تاریخی از منظر شهید صدر(ره)/ قاسم بابائی و سید حسین فاطمی‌نژاد

ـ رویکرد قرآنی شهید صدر(ره) درباره عوامل شکل‌گیری تغییر و هدایت اجتماعی (در گفت‌وگو با استاد عبدالکریم بهجت‌پور)

ـ فقه و تمدن از نگاه شهید آیت‌الله صدر(ره)/ سید محمدمهدی میرباقری

برای خرید این فصلنامه اینجا را کلیک کنید

کنفرانس ملی «زن در فرهنگ اسلامی» با محوریت اندیشه و آثار شهیده بنت‌الهدی صدر در منطقۀ شمال پاکستان، توسط پژوهشگاه تخصصی شهید صدر با همکاری جامعة الزهرا سکردو برگزار شد.

در این کنفرانس شخصیت‌های حوزوی، دانشگاهی، اصحاب رسانه، محققان، مقاله‌نویسان، اساتید و طلاب خواهر جامعة الزهرا شرکت کردند.

در این همایش مجلۀ تخصصی گوهر نایاب رونمایی و به شرکت‌کنندگان اھدا شد. مجله گوهر نایاب دربارہ شخصیت، افکار و زندگی شهیدہ آمنه (بنت‌الہدی) صدر است که به کوشش بخش اردوی پژوهشگاه شهید صدر منتشر شد. در این مجله مقالات، مصاحبه‌ها و اشعاری  از سوی خواهران پژوهشگر  آمده است که بیش از ٢۵ مقاله و مصاحبه را در بر دارد.

جناب آقای سکندر علی بہشتی مسئول بخش زبان اردوی پژوهشگاه شهید صدر در کنفرانس ملی زن در فرهنگ اسلامی گفت:

یکی از مسایل زنان منطقه بحران الگوی مناسب است. با توجه به این نیاز، به تدوین مجلۀ گوهر نایاب دربارہ شہیدہ بنت‌الهدی اقدام کردیم، و با فراخوانی از بانوان تحصیل‌کردہ و اهل اندیشه و قلم دعوت کردیم که آثار و مقالاتشان دربارہ بنت‌الهدی را برای پژوهشگاه ارسال کنند. خوشبختانه بیش از ٢۵ مقاله و مصاحبه به زبان  اردو از پاکستان و هند و ایران وصول گردید و به‌صورت مجله چاپ و با حضور آقایان نذیر شگری، شیخ میثم جعفری، دکتر یقعوب بشوی و نثار حسین عاملی رونمایی شد.

نخستین کارگاه سطح مقدماتی مدرسه تخصصی «فرصت صدرخوانی» با عنوان شخصیت و سیره عملی شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر (ره) با حضور حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی، استاد حوزه و دانشگاه برگزار شد.

حجت الاسلام الهی خراسانی در ابتدای جلسه به ارائه یک سیر کلی و گذرا از ابعاد مختلف شخصیت شهید صدر پرداخته و در ادامه جنبه‌های مختلف سیره علمی و عملی و آراء و اندیشه‌های فقهی، اصولی، اجتهادی و ابتکاری ایشان را تشریح نمود.

وی، در قالب چند مثال، ضمن تبیین فضای سیاسی‌اجتماعی معاصر شهید صدر، به نقش محوری این دانشمند شیعه در تحولات کشور عراق اشاره کرد.

همچنین تأثیرات متقابل انقلاب اسلامی و اندیشه‌های امام خمینی(ره) و اندیشه‌های شهید صدر مورد بررسی قرار گرفت و پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی که از نگاشته‌های شهید صدر است به‌صورت گذرا بررسی شد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین الهی خراسانی در باب شخصیت شهید صدر بیان داشت: «شهید صدر به تعبیر مقام معظم رهبری از معدود متفکران اسلامی معاصر است که با دقت در کلمه باید او را نابغه نامید». به عقیدۀ استاد الهی خراسانی شهید صدر «علاوه بر اینکه به‌عنوان یک رهبر اجتماعی اقدام می‌کند، جنبۀ علمی و گفتمانی خود را نیز از دست نداده و در مباحث علمی نیز به‌دنبال دغدغه‌های اجتماعی بود؛ به‌نحوی که گاهی درس فقه خود را تعطیل می‌کرد و به تفسیر می‌پرداخت». لذا شهید صدر جمع بین حقیقت جویی و نیازمندی را همیشه رعایت کرده است و هیچ‌کدام را فدای دیگری ننموده است.

شهید صدر در اصول استنباط نیز نوآوری فراوانی دارد؛ به تعبیر برخی از متخصصان این حوزه دست‌کم هیجده نظریه وسیع و در مجموع دویست رأی تازه آورده است. لذا شهید صدر پیکربندی جدید خود از اصول را در دو طرح پیگیری نمود. طرح اول در المعالم الجدیدة و طرح دوم در سلسله دروس فی علم الاصول (حلقات سه گانه) پیگیری شد.

در پایان این کارگاه استاد محترم به سؤالات پاسخ داده و کارگاه، پس از پرسش و پاسخ پایان یافت. شایان تذکر است مدرسۀ تخصصی کشوری «فرصت صدر خوانی» به‌همت اندیشکده حقوق بشر و شهروندی دانشگاه امام صادق با همکاری پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و دیگر همکاران در ۴ سطح مقدماتی، متوسطه، پیشرفته و اختصاصی (فقه و حقوق) در حال برگزاری است.