نویسنده: سید عباس موسویان
مقدمه
با گسترش نظام سرمایهداری بهویژه صنعت بانکداری به کشورهای اسلامی، دولتمردان، بازرگانان، صنعتگران و صاحبان بانکها با مشکل ممنوعیت ربا مواجه و برای حلّ آن دست به دامن عالمان دین شدند. اینجا بود که اندیشهوران به دو گروه تقسیم شدند: گروهی با پذیرش نظام سرمایهداری و بانکداری ربوی درصدد ارائه تفسیری جدید از ربا برآمدند تا با معاملات بانکی سازگار باشد و گروه دوم ضمن پذیرش اصل پدیده بانک، درصدد برآمدند معاملات بانک را براساس آموزههای اسلام طراحی کنند که بانکداری بدون ربا نتیجه این تلاشها بود.
شهید آیتالله سیّدمحمدباقر صدر ضمن اذعان به نقش بانکها در تجهیز پساندازهای راکد و تبدیل آنها به سرمایههای مفید و مولّد (صدر، ۱۴۱۰ق: ص ۲۰)، تصریح میکند که بانک متعارف براساس سپردهگذاری و وام دهی با بهره است که از نظر اسلام ربا و حرام است (همان: ص ۲۱).
وی در مقام پاسخ به گروه نخست از عالمان دینی که درصدد یافتن توجیهی برای مشروعیت بهره سپردههای بانکی هستند، به تفصیل استدلال میکند، سپردههایی که بانکهای متعارف (ربوی) دریافت میکنند، به معنای دقیق فقهی، سپرده نیستند؛ نه سپرده کامل و نه سپرده ناقص؛ بلکه آنها قرض هستند؛ در نتیجه بهرهای که سپردهگذاران دریافت میکنند، بهره قرض ربوی خواهد بود (همان: ص ۲۱۰). براساس همین دیدگاه، شهید صدر برای پر کردن خلا بانکداری متعارف در جوامع اسلامی، به فکر ارائه طرحی از بانکداری مبتنی بر آموزههای مالی اسلام میافتد.
بدون تردید زمانی که وی طرح عملیاتی خود از بانکداری بدون ربا را ارائه کرد، هنوز اندیشه تأسیس بانک با حذف ربا و بهره، برای خیلی از اندیشهوران در حدّ آرزو و برای گروهی در حدّ یک شوخی علمی بود؛ بنابراین به حق جا دارد براساس قاعده فطری «الحق لمن سبق» وی را در زمره پدیدآوردندگان و پیشتازان فکر بانکداری بدون ربا دانسته، به شایستگی قدر بدانیم؛ البته این به معنای پایان کار و رسیدن به الگوی مطلوب نیست. جا دارد اندیشهوران و کارشناسان بانکداری اسلامی با تأمل در افکار بزرگانی چون شهید صدر، این نهال نوپا را آبیاری، و به درخت پرثمری تبدیل کنند.
این مقاله درصدد است با ترسیم الگوی پیشنهادی شهید صدر از بانکداری بدون ربا، به نقد و بررسی آن بپردازد. قبل از توضیح الگو، تذکر چند نکته اساسی که بیانگر وضعیت اجتماعی آن روز، دغدغهها و باورهای شهید صدر است، ضرورت دارد.
تذکرات اساسی
۱. شهید صدر کتاب البنک اللاربوی را اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی در پاسخ به وزارت اوقاف کویت که در زمینه بانکداری بدون ربا از علمای اسلام سوال کرده بود، تحریر کرد (تسخیری، ۱۳۸۲: ص ۴۱۸).
۲. شهید صدر بانکداری بدون ربا را در دو سطح متفاوت قابل طراحی میدانست.
أ. بانکداری بدون ربا در چارچوب نظام اسلامی، یعنی بانکداری بدون ربا در جامعهای حضور یابد که همه اجزا و عناصر آن براساس آموزههای اسلام برنامهریزی شدهاند؛
ب. بانکداری بدون ربا در چارچوب غیرنظام اسلامی، یعنی بانکداری بدون ربا در جامعهای تأسیس شود که اجزا و عناصر آن براساس آموزههای اسلام برنامهریزی نشدهاند و بانکداری بدون ربا کنار بانکهای ربوی و مؤسسههای پولی و اعتباری ربوی فعالیت کند.
۳. شهید صدر گرچه سطح مطلوب بانکداری بدون ربا را در چارچوب نظام اسلامی میداند، معتقد است که بانکداری بدون ربا در غیر آن نظام نیز قابل اجرا است و نباید به بهانه عدم هماهنگی سایر اجزا و عناصر از اجرای بانکداری بدون ربا غفلت کرد و با توجه به اوضاع سیاسی ـ اقتصادی آن روز، طرح خود را برای چنین نظامی ارائه میکند.[۱]
۴. هدف شهید صدر از طرح بانکداری بدون ربا، پیشنهاد یک مؤسسه خیریّه یا صندوق قرضالحسنه نیست؛ بلکه به دنبال طراحی بانک به معنای واقعی کلمه است؛ بدینجهت ویژگیهای ذیل را لازمه ضرور بانک از جمله طرح پیشنهادی خود میداند.
ـ بانک مؤسسهای بهطور کامل تجاری است که به دنبال سود است؛
ـ بانک سرمایههای راکد را تجهیز کرده، به سمت فعالیتهای اقتصادی مولّد سوق میدهد؛
ـ بانک با تأمین مالی بنگاههای کشاورزی، صنعتی و بازرگانی از یک طرف زمینه اشتغال بیکاران را فراهم میآورد و از طرف دیگر به رشد و توسعه اقتصادی کمک میکند؛
ـ بانک با گسترش مبادلههای پولی از طریق چک و خدمات حساب جاری به گسترش فعالیتهای تجاری و توسعه بازار کمک میکند (صدر، ۱۴۱۰ق: ص ۷ و ۸).
۵. شهید صدر چند تفاوت اساسی بین بانکداری ربوی و بانکداری بدون ربا (طرح پیشنهادی خود) قائل است.
أ. روابط حقوقی بین بانک و سپردهگذاران از یک طرف و بین بانک و گیرندگان تسهیلات از طرف دیگر، در بانکداری ربوی براساس قرارداد قرض با بهره است که از نظر اسلام ربا و حرام است؛ امّا در بانکداری بدون ربا براساس قراردادهای پذیرفته شده از نظر اسلام است (همان: ص ۸).
ب. بانک ربوی فعالیتهای خود را در جایگاه یک سرمایهدار (صاحب سرمایه) تنظیم و تعریف میکند؛ در حالی که بانک اسلامی (غیرربوی) در جایگاه عامل فعالیت میکند و درآمد خود را نه براساس بهره و سود، بلکه براساس مزد کار (کارمزد، حقالوکاله) تعریف میکند (همان: ص ۱۱).
ج. بانکداری ربوی با تجربه چندین ساله، خیلی از مخاطرات را پشتسر گذاشته است؛ امّا بانکداری بدون ربا در آغاز راه است؛ بنابراین، بانکداران بدون ربا، در راه اشاعه بانکداری جدید باید برای مدّتی به سود کم اکتفا کنند و آماده پذیرش انواع ریسکها و مخاطرات باشند و بدانند که در این برهه از زمان افزون بر مسؤولیت تجاری و بازرگانی، مسؤولیت مکتبی نجات امت اسلامی از نظام ربا و کفر را دارند (همان).
الگوی پیشنهادی
شهید صدر گرچه نقشها و فعالیتهای گوناگونی را برای بانک قائل است، همانند غالب صاحبنظران پول و بانکداری نقش اصلی بانک را واسطهگری بین سپردهگذاران و سرمایهگذاران میداند و بر این اساس بخش اصلی طرح و قسمت عمده کتاب البنک اللاربوی به تبیین عملیات تجهیز منابع و تخصیص منابع اختصاص دارد. ما نیز به تبع او قسمت اصلی مقاله را به این مهم اختصاص میدهیم.
فعالیتهای بانکداری بدون ربا
در این قسمت ابتدا بهصورت نموداری با فعالیتهای عمده بانکداری بدون ربا مطابق طرح شهید صدر آشنا میشویم؛ سپس به شرح و تفصیل آنها میپردازیم.
۱. تجهیز منابع پولی
۱ـ۱. سپرده جاری
۲ـ۱. سپرده پسانداز
۳ـ۱. سپرده ثابت
۲. تخصیص منابع پولی
۱ـ۲. مضاربه
۲ـ۲. وام بدون بهره
۳ـ۲. نقد کردن اسناد تجاری
۳. ارائه خدمات بانکی
۱ـ۳. وصول چک
۲ـ۳. ارسال اسناد مالی
۳ـ۳. ارسال حواله
۴ـ۳. وصول سفته و برات
۵ـ۳. خرید و فروش اوراق بهادار
۶ـ۳. نگهداری اشیای قیمتی و اوراق بهادار
۷ـ۳. ارائه ضمانتنامههای بانکی
۸ـ۳. خرید و فروش ارز
۴. سرمایهگذاری
۵. معامله با بانکهای ربوی خاص
۱. تجهیز منابع پولی
شهید صدر در بخش تجهیز منابع، ساختار بانکداری متعارف را حفظ کرده و طرح خود را براساس سپردههای رایج بانکی یعنی سپردههای جاری، پسانداز و ثابت سامان داده است و اختلاف اصلی طرح با بانکداری متعارف در رابطه حقوقی بین بانک و سپردهگذار است.
۱ـ۱. سپرده جاری
سپرده جاری مبلغی است که صاحب آن، آن را به بانک سپرده، دسته چک دریافت میکند و از طریق نوشتن چک، خودش یا بهوسیله دیگران از بانک برداشت میکند. بهطور معمول به چنین سپردهای بهرهای پرداخت نمیشود و برخلاف سپرده ثابت، عندالمطالبه است؛ یعنی سپردهگذار به تناسب فعالیت تجاری یا به اقتضای نیاز مصرفی هر زمان که بخواهد میتواند موجودی خود را از حساب جاری برداشت کند و بانک متعهد به پرداخت آن است (همان: ص ۲۳).
مطابق طرح پیشنهادی شهید صدر، ماهیت فقهی سپرده جاری قرض بدون بهره است و مبلغ سپردهگذاری شده به مالکیت بانک درآمده و جزو داراییهای بانک بهشمار میرود و بانک حق هر نوع تصرفی در آنها را دارد (همان: ص ۴۸). وی برای مصرف مانده سپردههای جاری سه پیشنهاد دارد (همان: ص ۶۶).
أ. بخشی از سپردههای جاری بهصورت نقد نزد بانک بماند تا بانک از محل آنها به مراجعات سپردهگذاران حساب جاری و به مراجعات احتمالی سپردههای ثابت پاسخ دهد.
ب. بخشی از سپردههای جاری بهصورت وام بدون بهره در اختیار آن گروه از متقاضیان بانکی قرار گیرد که بانک نمیتواند با آنان از طریق عقد مضاربه قرارداد ببندد.
ج. بخشی از سپردههای جاری بهصورت سرمایه در قرارداد مضاربه در اختیار سرمایهگذاران قرار داده شود و سود حاصل از آنها بین بانک در جایگاه صاحب سرمایه و سرمایهگذار در جایگاه عامل مضاربه تقسیم شود.
شهید صدر معتقد است عملیات افتتاح حساب جاری و سپردهگذاری در حساب جاری به معنای اعطای قرض از طرف سپردهگذار به بانک است و عملیات برداشت از حساب جاری بهمعنای استیفای قرض است و تفسیر حقوقدانان غرب را که عملیات سپردهگذاری و برداشت را به وام متقابل بانک از سپردهگذار و سپردهگذار از بانک میدانند قبول ندارد (همان: ص ۸۵ ـ ۹۵).
شهید صدر در پیوست شماره ۱ کتاب البنک اللاربوی تفسیر دیگری را نیز برای سپردههای جاری ممکن میداند به این بیان که بانک وکیل سپردهگذار باشد؛ یعنی سپردهگذار با افتتاح حساب جاری و عملیات سپردهگذاری به بانک وکالت میدهد که وجوه او را به متقاضیان تسهیلات قرض دهد. در این تفسیر، بانک مالک سپرده نخواهد بود؛ بلکه واسطهای بین قرضدهنده (سپردهگذار) و وامگیرنده خواهد بود و میتواند در برابر کاری که میکند، کارمزد دریافت کند؛ البته از این کارمزد به سپردهگذار هیچ نمیرسد (همان: ص ۱۷۹).
۲ـ۱. سپرده پسانداز
سپرده پسانداز مبلغی است که صاحب آن، آن را به بانک سپرده و در مقابل، دفترچه حساب پسانداز دریافت میکند که مبلغ هر پرداخت و برداشتی در آن ثبت میشود. صاحب حساب پسانداز حق دارد هر زمان به هر اندازه که بخواهد از موجودی خویش برداشت کند. بانکها علاقه دارند سپردهگذاران پسانداز را تشویق کنند که از موجودی خویش برداشت نکنند. برای این منظور به مانده موجودی این سپردهها بهره میپردازند؛ بنابراین، سپردههای پسانداز یک شباهت با سپردههای جاری دارند و آن اینکه صاحب حساب هر زمان بخواهد میتواند از حسابش برداشت کند و یک شباهت با سپردههای ثابت دارند و آن اینکه بانک به مانده آنها بهره میپردازد (همان: ص ۲۳).
شهید صدر معتقد است در سپرده پسانداز رابطه سپردهگذار با بانک در بانکداری ربوی رابطه قرض است و از آنجا که به چنین سپردههایی بهره پرداخت میشود، مصداق قرارداد قرض با بهره و ربا خواهد بود و قابل اجرا در بانکداری بدون ربا نیست. بر این اساس، پیشنهاد میکند که رابطه بانک با سپردهگذار رابطه وکالت باشد؛ یعنی بانک در جایگاه وکیل، سپرده پسانداز کنندگان را دریافت کرده، براساس قرارداد مضاربه به سرمایهگذاران، تسهیلات میدهد.
براساس رابطه وکالت منابع سپرده به ملکیت بانک در نمیآید و همچنان در مالکیت سپردهگذار است و بانک در جایگاه وکیلِ صاحب سرمایه، آنها را در اختیار سرمایهگذار (عامل مضاربه) قرار میدهد و طبق قرارداد مضاربه، سهم سود سرمایه را از عامل دریافت کرده، به صاحب سرمایه (سپردهگذار) میپردازد.
بانک منابع حاصل از سپردههای پسانداز را به دو بخش تقسیم میکند: بخشی از آنها را که حدود ۱۰ درصد است، بهصورت پول نقد در بانک نگهداری میکند تا جواب مراجعات سپردهگذاران پسانداز را بدهد. بخش دوم از آنها که حدود ۹۰ درصد است، به قرارداد مضاربه در اختیار سرمایهگذاران میگذارد. روشن است که در این وضعیت، بخشی که بهصورت نقد نگهداری میشود، سودی نخواهد داشت. بدینترتیب هم سپردهگذار امکان خواهد داشت هر زمان که بخواهد از سپردهاش برداشت کند و هم بانک میتواند برای تشویق سپردهگذار به حفظ سپرده، به او سودی بپردازد (همان: ص ۶۴، ۶۵ و ۹۷).
۳ـ۱. سپرده ثابت
سپرده ثابت مبلغی است که صاحب سپرده به هدف کسب درآمد آن را به بانک میسپارد. بانک با سپردهگذار شرط میکند که تا مدّت زمان معیّنی (برای مثال شش ماه) از سپردهاش برداشت نکند و در مقابل به چنین سپردههایی بهره میپردازد. در بانکداری ربوی رابطه بانک با سپردهگذار، قرض با بهره و ربا است؛ در نتیجه قابل استفاده در بانکداری بدون ربا نیست. بر این اساس، شهید صدر پیشنهاد میکند رابطه قرض به رابطه وکالت تغییر یابد به این معنا که بانک همانند سپردههای پسانداز، سپردههای سپردهگذاران را بهصورت وکالت دریافت کرده؛ سپس در قالب قرارداد مضاربه در اختیار سرمایهگذاران قرار دهد و به مقتضای قرارداد مضاربه در سود آنان سهیم شود (همان: ص ۲۴).
مطابق پیشنهاد شهید صدر مضاربه بانکی با مشارکت سه شخصیت مالی شکل میگیرد (همان: ص ۲۶):
۱. سپردهگذار که اینجا نقش صاحب سرمایه و مضارب را ایفا میکند؛
۲. سرمایهگذار که اینجا نقش عامل و مضارب را ایفا میکند؛
۳. بانک، که اینجا نقش وکیل سپردهگذار (صاحب سرمایه) و واسطه در قرارداد مضاربه را ایفا میکند.
شهید صدر برای سپرده های ثابت شرایطی را مطرح میکند (همان: ص ۲۷):
۱. سپردهگذار متعهد میشود سپرده خود را حداقل به مدّت شش ماه نزد بانک نگه دارد و اگر سپردهگذار چنین تعهدی را ندهد، بانک سپرده او را در امر مضاربه بهکار نمیگیرد و وکالت او را برای این منظور نمیپذیرد؛
۲. سپردهگذار، شرایط و مقررات تعیین شده از طرف بانک برای قراردادهای مضاربه را میپذیرد؛
۳. سپردهگذار افزون بر سپرده ثابت، سپرده جاری نیز در بانک داشته باشد.
براساس طرح شهید صدر، شرط خاصی برای مبلغ سپرده ثابت نیست؛ چون بانک، هر سپردهای را در مضاربه جداگانهای مصرف نمیکند؛ بلکه مجموع حاصل از سپردههای ثابت را در مجموع مضاربهها بهکار میگیرد؛ در نتیجه مبلغ سپرده هر چه کم باشد، قابل استفاده برای بانک خواهد بود (همان: ص ۲۷).
به مقتضای قرارداد وکالت، بانک باید زمینههای موفق سرمایهگذاری براساس مضاربه را شناسایی کند و منابع حاصل از سپردههای ثابت را در آنها بهکار گیرد. بانک حق ندارد در بهکارگیری سپردهها تأخیر کند (همان: ص ۳۰).
حقوق سپردهگذاران
سه عامل باعث تشویق صاحبان وجوه به امر سپردهگذاری در بانکداری ربوی میشود. این عوامل عبارتند از:
۱. تضمین اصل سپرده: بانکهای ربوی اصل سپردهها را بهصورت قرض برای سپردهگذاران تضمین میکنند؛
۲. پرداخت بهره: بانکهای ربوی افزون بر اصل سپرده به مانده آنها بهره نیز میپردازند؛
۳. امکان برداشت: بانکهای ربوی این امکان را فراهم آوردهاند تا صاحب سپرده بتواند در سررسید، کلّ یا بخشی از سپردهاش را بردارد.
شهید صدر نشان میدهد که این عوامل در بانکداری بدون ربا نیز به شرح ذیل قابل اجرا است.
تضمین سپردهها
عنصر تضمین اصل سپردهها را در بانکداری بدون ربا نیز میتوانیم برای سپردهگذار فراهم کنیم؛ اما نه از طریق قرض دانستن سپرده، شبیه آنچه در بانکداری ربوی عمل میشود؛ چرا که در آنصورت نمیتوان به سپردهگذار سود داد و نه از طریق الزام تضمین بر گیرنده تسهیلات که در طرح ما عامل مضاربه است که از نظر شرعی نمیتوان او را متعهد به اصل سرمایه کرد؛ بلکه بانک در جایگاه شخص ثالث و واسطه در قرارداد مضاربه به صاحب سرمایه (سپردهگذار) ضمانت میدهد چنانکه سرمایهگذار در بهکارگیری سرمایه ضرر کرد بانک ضرر او را جبران کند. شهید صدر در پیوست شماره ۲ نشان میدهد که تضمین سرمایه در قرارداد مضاربه بهوسیله شخص ثالث منعی ندارد (همان: ص ۳۳، ص ۱۸۴ – ۲۰۴).
درآمد
عنصر دوم تأثیرگذار بر عملیات سپردهگذاری، پرداخت بهره ثابت از طرف بانکهای ربوی به مانده سپردههای ثابت است. در بانکداری بدون ربا آن را با سود حاصل از قرارداد مضاربه تأمین میکنیم. چنانکه گذشت، بانک به وکالت، منابع حاصل از سپردههای ثابت را در قالب مضاربه به سرمایهگذاران داده، در پایان سال مالی سود حاصل از بهکارگیری سرمایه را از آنان گرفته بین سپردهگذاران تقسیم، و این عنصر درآمد را تأمین میکند با این تفاوت که در بانکداری بدون ربا درآمد ثابت و از پیش تعیینشده نیست و بستگی به میزان توفیق سرمایهگذار و بنگاه اقتصای دارد (همان: ص ۳۳ – ۳۷). تفاوت دیگر اینکه در بانکداری ربوی از روز سپردهگذاری، بهره به سپرده ثابت تعلق میگیرد؛ در حالی که در بانکداری بدون ربا، سپرده باید به سرمایهگذاری تبدیل شود تا بعد از آن سود تعلق گیرد (همان: ص ۳۶).
امکان برداشت
در بانکداری ربوی سپردهگذار حق دارد بعد از سررسید، کلّ سپرده یا بخشی از آن را از بانک برداشت کند. در بانکداری بدون ربا این مسأله قدری مشکل است؛ چرا که سپردههای ثابت از طریق قراردادهای مضاربه وارد فعالیتهای تجاری و صنعتی شده و خارجکردن آنها از طرحهای اقتصادی باعث اختلال پروژهها میشود. برای حلّ این مشکل شهید صدر پیشنهاد برنامهریزی دقیق بانکی برای بهکارگیری سپردهها دارد؛ بهگونهای که در پایان هر شش ماه حدود ده درصد طرح هایی که از طریق مضاربه تأمین مالی شدهاند و حدود ده درصد سپردههای ثابت، منتهی به سررسید شوند تا امکان برداشت برای صاحبان سپرده فراهم شود (همان: ص ۳۷ – ۴۰).
حقوق بانک
در بانکداری ربوی، تفاوت بهره دریافتی از وامها و اعتبارات با بهره پرداختی به سپردهها که بهطور معمول نرخ ثابتی است، درآمد بانک را تشکیل میدهد. شهید صدر برای بانکداری بدون ربا دو محل درآمد قائل است (همان: ص ۴۱ ـ ۴۷).
۱. درآمد ثابت از ناحیه سرمایهگذار: چنانکه گذشت، بانک بدون ربا واسطه بین صاحب سرمایه (سپردهگذار) و عامل (سرمایهگذار) در قرارداد مضاربه است و با این واسطهگری خدماتی به سپردهگذار و خدماتی به سرمایهگذار ارائه میکند. بانک بدون ربا میتواند در برابر ارائه خدمت به سرمایهگذار اجرت ثابت و معیّنی از او دریافت کند. این اجرت میتواند در حدّ تفاوت بهره دریافتی و بهره پرداختی در بانکداری ربوی باشد.
۲. درآمد متغیر از ناحیه سپردهگذار: بانک در جایگاه وکیل سپردهگذار حق دارد در برابر خدماتی که به سپردهگذار ارائه میکند از قبیل حفظ و نگهداری سپرده و یافتن عاملی برای آن، بخشی از سود حاصل از مضاربه که متعلق به صاحب سرمایه است را بهصورت حقالوکاله از سپردهگذار دریافت کند.
وی در پیوست شماره ۳ مبنای فقهی مشروعیت گرفتن بخشی از سود سپردهگذار بهصورت کارمزد و حقالوکاله را تبیین میکند (همان: ص ۲۰۵).
۲. تخصیص منابع پولی
بانکداری ربوی منابع حاصل از سپردههای جاری، پسانداز و ثابت را پس از کسر ذخایر قانونی و نقدینگی از طریق وام و اعتبار در اختیار سرمایهگذاران و مصرفکنندگان میگذارد. از آنجا که ماهیت فقهی وام و اعتبارات، قرض با بهره و ربا است، قابل استفاده در بانکداری بدون ربا نیست. شهید صدر برای این منظور سراغ قراردادهای دیگری رفته است.
۱ـ۲. مضاربه
مهمترین روش تخصیص منابع پولی در طرح پیشنهادی شهید صدر قرارداد مضاربه است. بانک بدون ربا به دو صورت به اعطای تسهیلات مضاربه برای سرمایهگذاران اقدام میکند.
۱. اعطای مضاربه در جایگاه صاحب سرمایه
بانک بدون ربا منابع خود بانک و مانده مؤثر سپردههای جاری (بعد از کسر ذخایر قانونی و احتیاطی) را در جایگاه مالک و صاحب سرمایه در اختیار سرمایهگذاران در رشتههای گوناگون تولیدی و تجاری میگذارد و در سود حاصل از فعالیت اقتصادی با آنان شریک میشود (همان: ص ۴۷).
۲. اعطای مضاربه در جایگاه وکیل صاحب سرمایه
بانک بدون ربا، مانده مؤثر سپردههای پسانداز و ثابت را در مقام وکیل سپردهگذار در اختیار سرمایهگذاران بخشهای تولیدی و تجاری میگذارد و به وکالت از طرف سپردهگذاران در سود فعالیتهای اقتصادی با سرمایهگذاران (عاملهای مضاربه) شریک میشوند (همان: ص ۲۵). در اینصورت، سپردهگذار در جایگاه صاحب سرمایه، سرمایهگذار در مقام عامل مضاربه و بانک در جایگاه وکیل، ایفای نقش میکنند (همان: ص ۲۶).
شرایط عامل (گیرنده تسهیلات مضاربه)
شهید صدر برای حصول اطمینان از انجام درست معامله و توفیق آن و رعایت مصالح موکّلان (سپردهگذاران) شرایط خاصی را برای گیرنده تسهیلات مضاربه مطرح میکند (همان: ص ۲۸ ـ ۳۰).
۱. سرمایهگذار باید امین باشد. دو نفر که بانک آنها را ثقه میداند، به امانت او شهادت دهند؛
۲. برای بانک ثابت شود که موضوع پیشنهادی عامل برای سرمایهگذاری سودآور است؛
۳. بانک مطمئن شود که سرمایهگذار تجربه و توان کافی در موضوع فعالیت اقتصادی دارد؛
۴. موضوع پیشنهادی عامل برای سرمایهگذاری شناخته شده و معیّن باشد؛ بهگونهای که بانک بتواند نتایج و احتمالات را بررسی کند؛
۵. سرمایهگذار ضوابط بانک برای انعقاد مضاربه را بپذیرد که اهم ضوابط عبارتند از:
أ. ضوابط مربوط به تقسیم سود؛
ب. داشتن حساب جاری در بانک؛
ج. داشتن دفاتر دقیق و مرتب مطابق خواست بانک؛
د. ارائه صحیح و به موقع اطلاعات مطابق خواست بانک.
طبق طرح پیشنهادی، سرمایهگذارانی که دارای حسن سابقه با بانک هستند اولویت خواهند داشت.
مسؤولیت و سود سرمایهگذار
به مقتضای مضاربه، سرمایهگذار (عامل مضاربه) اصل سرمایه و سود فعالیت اقتصادی را تضمین نمیکند؛ بنابراین، ممکن است با تمام تلاشی که سرمایهگذار میکند، فعالیت اقتصادی به سود منتهی نشود یا حتی به علل گوناگون، ضرر کند. در اینصورت، عامل، در برابر عدم سود یا ضرر مسؤولیتی ندارد و فقط کار خود را از دست میدهد و در مقابل فعالیتی که انجام داده، از کسی چیزی دریافت نمیکند.
در بحث سپردههای ثابت گذشت که بانک در جایگاه وکیل و شخص ثالث اصل سپردهها را برای سپردهگذار تضمین میکند؛ در نتیجه در فرض ضرر، این بانک است که جبران ضرر را تحمل میکند؛ بنابراین، ریسک سرمایه به عهده بانک و ریسک سود به عهده عامل و سپردهگذار خواهد بود (همان: ص ۴۵).
اگر فعالیت سرمایهگذاری به سود منتهی شود، سود حاصل مطابق نسبتی که بین بانک و عامل (سرمایهگذار) توافق شده بود، تقسیم میشود؛ سپس بانک بخشی از سهم سود سرمایه را در جایگاه حقالوکاله بر میدارد و بقیه را بهصورت سود سپردهگذاران توزیع میکند (همان: ص ۴۷).
خطر اخلاقی سرمایهگذار
به مقتضای قرارداد مضاربه، اصل سود و مقدار سود بانک و سپردهگذار به مقدار سود فعالیت اقتصادی بستگی دارد. احتمال دارد که سرمایهگذار برخلاف واقع، سود فعالیت را کمتر از آنچه هست گزارش دهد یا با فرض سود، بنگاه ادعای ضرر و خسارت کند. شهید صدر معتقد است: اگر بانک تدابیر ذیل را اتخاذ کند، گزارشهای خلاف به صفر نزدیک میشود (همان: ص ۵۰ – ۵۲).
۱. تحقیق از امینبودن سرمایهگذار: بانک میتواند بخش خاصی را برای تحقیق از توان، تجربه و امانت متقاضیان تسهیلات مضاربه داشته باشد تا اطلاعات افراد را جمعآوری و طبقهبندی کند و بانک براساس آن اطلاعات اقدام کند؛
۲. شناخت کافی از موضوع اقتصادی: بانک باید از معاملاتی که در آن موضوع انجام میگیرد، احتمالات ضرر و زمینههای سود شناخت داشته باشد. در اینصورت میتواند گزارشهای خلاف را حدس بزند؛
۳. بانک از یک طرف سرمایهگذار را مکلف کند اطلاعات لازم درباره قیمت خرید، هزینهها، قیمت فروش و قیمت بازار در آن مقطع را ارائه دهد و از طرف دیگر با ایجاد بخش مطالعات اقتصادی، اطلاعات لازم از وضعیت اقتصاد، سطح قیمتها (قیمتهای خرید، فروش)، هزینههای متوسط در موضوعات گوناگون اقتصادی را جمعآوری و طبقهبندی کند. بانک با تطبیق گزارشهای سرمایهگذاران با اطلاعات بخش اقتصادی میتواند صحت و سقم گزارشها را کشف کند.
۴. بانک از همان آغاز فعالیت اقتصادی، با نظارت و کنترل، راههای سود و ضرر را به سرمایهگذار تذکر دهد و او را موظف کند مطابق سفارش بانک کار کند. دفاتر دقیق و منظم از شرح فعالیتها و معاملات داشته باشد. بانک میتواند سرمایهگذار را متعهد کند، چنانچه برخلاف پیشنهاد بانک عمل کند و مطابق خواست بانک دفاتر سود و زیان را تنظیم و ارائه نکند، بانک ادعای خسارت را نخواهد پذیرفت و افزون بر اصل سرمایه، سود متعارف آن فعالیت اقتصادی را هم از وی مطالبه خواهد کرد (همان: ص ۲۰۹).
تضمین اصل سرمایه از طرف سرمایهگذار
مقتضای اولیه قرارداد مضاربه آن است که عامل (سرمایهگذار) مسؤولیتی در برابر خسارت ندارد و ضامن آن نیست؛ امّا اگر تضمین سرمایه بهصورت شرط از طرف صاحب سرمایه مطرح شود و عامل آن را بپذیرد، محل بحث بین فقیهان است. شهید صدر ضمن ارائه بحث فقهی مفصل به این نتیجه میرسد که اشتراط ضمانت سرمایه برای عامل، گرچه به مقتضای قاعده اشکال ندارد، در خصوص باب مضاربه روایت خاص داریم و آن خبر محمد بن قیس است.
محمد بن قیس عن ابیجعفرu: أن امیرالمؤمنینu قال: من اتجر مالاَ و اشترط نصف الربح فلیس علیه ضمان … و قال: من ضمّن تاجراَ فلیس له الا راس ماله و لیس له من الربح شیء.
امیرمؤمنان میفرماید: هر کس با مالی تجارت، و شرط کند که نصف سود از آن او باشد، بر او ضمان نیست … . و میفرماید: هر کس از تاجر ]برای سرمایه[ ضمانت بگیرد، به جز سرمایه حق دیگری نخواهد داشت و چیزی از سود برای او نیست.
شهید صدر گرچه توجیه دیگری از روایت نیز ارائه میکند، میپذیرد که ظاهر این روایت تنافی بین تضمین و شرکت در ربح است؛ یعنی به مقتضای این روایت، صاحب سرمایه یا باید تضمین سرمایه را برگزیند یا مشارکت در سود را و هر دو تا قابل جمع نیست (همان: ص ۱۸۴ ـ ۲۰۳).
۲ـ۲. وام بدون بهره
دومین روش تخصیص منابع در طرح پیشنهادی شهید صدر، اعطای وام (قرض) بدون بهره برای متقاضیان خاص است. مطابق این طرح بانک میکوشد همه تقاضاها را از طریق مضاربه که قراردادی سودآور است، اعطای تسهیلات کند؛ امّا در مواردی که مضاربه امکان ندارد مانند جایی که متقاضی تسهیلات قصد دارد با منابع بانک، سفتهها و بدهیهای سررسید شده خود را بپردازد یا دستمزد کارگران، حقوق کارمندان و امثال آنها را بپردازد، بانک بخشی از منابع خود را بهصورت وام بدون بهره در اختیار چنین سرمایهگذاران و متقاضیانی قرار میدهد و وام گیرنده متعهد میشود طبق زمانبندی مشخص، وام دریافتی را به بانک برگرداند (همان: ص ۶۶ و ۶۷).
شرایط وامگیرنده
بانک شرایط ذیل را برای وامگیرنده معتبر میداند (همان: ص ۶۸).
۱. امانت و خوشحسابی: شهادت دو نفر که مورد تأیید بانک هستند، لازم است؛
۲. توانایی مالی مؤسسه اقتصادی و وامگیرنده به بازپرداخت وام؛
۳. مدّت بازپرداخت وام نباید از سه ماه تجاوز کند؛
۴. مبلغ وام از برنامهریزی بانک برای این منظور بیشتر نباشد؛
۵. گرفتن تضمینهای کافی برای بازپرداخت وام.
درآمد بانک از وامگیرندگان
در بانکداری ربوی براساس توجیههای ذیل از گیرندگان وام، بهره دریافت میشود.
۱. هزینه ناشی از وامهای سوخته: همه ساله چند درصد از وامگیرندگان به علل گوناگون بدهی خود به بانک را نمیپردازند. بانک ربوی از محل بهره دریافتی، این وامها را تصفیه میکند؛
۲. هزینههای عملیاتی: اعطای وام نیازمند عملیات متعددی چون جذب سپردهها، حسابداری، صندوقداری، تنظیم قراردادها، تهیه دفترچههای سپرده و وام، دریافت اقساط وام است که هزینههای گوناگون پرسنلی، اجاره، استهلاک لوازم کار و غیره را شامل میشود. بانک ربوی بخشی از بهره دریافتی را برای تأمین این هزینهها اختصاص میدهد؛
۳. سود سرمایه، بهرهای که بانک ربوی به سپردهگذار میپردازد.
به اعتقاد شهید صدر، در بانکداری بدون ربا میتوان از عامل اوّل صرفنظر کرد به اینصورت که بانک بدون ربا، از گیرنده وام در حدّ لازم تضمین کافی دریافت کند، و اگر با تمام تدابیر امنیتی همچنان برخی از دیون سوخت شود، بانک میتواند از طریق بیمه مشکل را حلّ کند و بیمهکردن وام به دو صورت امکانپذیر است (همان: ص ۶۹ و ۷۰).
أ. خود بانک، هر یک از وامهای پرداختی به وامگیرندگان یا کلّ وامهای پرداختی در یک سال را نزد شرکت بیمه، بیمه کند: بهطوری که شرکت بیمه پرداخت وامهای سوخته را تعهد کند. این در صورتی است که هزینه ناشی از پرداخت حق بیمه کمتر از هزینه ناشی از وامهای سوخته باشد.
ب. بانک از گیرنده وام بخواهد که پرداخت وام را بیمه کند. در اینصورت هزینه بیمه (حق بیمه) به عهده وامگیرنده خواهد بود. از جهت شرعی بانک حق دارد فقط به کسانی وام دهد که تضمین کافی برای بانک بدهند و بانک میتواند تضمین کافی را در قالب بیمه بداند؛ بنابراین فقط به کسانی که بازپرداخت وام را بیمه میکنند، وام میپردازد.
بانک میتواند در جایگاه وکیلگیرندگان وام، با گرفتن درصدی معیّن، وام آنان را نزد شرکت بیمه، بیمه کند و لازم نباشد خود وامگیرندگان به شرکت بیمه مراجعه کنند؛ چنانکه بانک میتواند کلّ وامهای پرداختی در یک سال را به وکالت از طرف گیرندگان وام، بیمه؛ سپس هزینه بیمه را سرشکن کرده، از وامگیرندگان دریافت کند.
نسبت به عامل دوم، شهید صدر معتقد است که بانک بدون ربا از گیرنده وام، کارمزد یا حق ثبت دریافت کند به این معنا که فقط به آن گروه از وامگیرندگان وام دهد که مقداری بهصورت کارمزد و حق ثبت بپردازند و این با بهره بانکهای ربوی تفاوت اساسی دارد چون کارمزد در مقابل خود پول قرض داده شده نیست که ربا محسوب شود (همان: ص ۷۱).
نسبت به عامل سوم باید گفت که در بانکداری بدون ربا بهطور کامل حذف میشود؛ البته بانک در مقابل صرفنظر کردن از این عامل میتواند وامگیرنده را به پرداخت وام بدون بهره متقابل متعهد کند به اینصورت که بانک با گیرنده وام شرط میکند بعد از بازپرداخت وام، مبلغی را برای مدّت معیّن (برای مثال پنچ سال) بهصورت وام در اختیار بانک قرار دهد تا بانک بتواند از آن استفاده کند و چنین شرطی بهنظر شهید صدر مانع شرعی ندارد؛ چون ربا شمرده نمیشود (همان: ص ۷۱ و ۷۲). بنا به پیشنهاد وی، بانک بدون ربا میتواند منابع حاصل از چنین شرطهایی را در بانک های ربوی غیرمسلمان سپردهگذاری کرده، در مقابل بهره بگیرد؛ چرا که او گرفتن بهره از برخی بانک های ربوی را جایز میداند (همان: ص ۷۲). راهحلّ دوم اینکه بانک بدون ربا میتواند گیرندگان وام را تشویق کند بهجای اعطای وام متقابل، مبلغی معادل نرخ بهره بانکهای ربوی، بهصورت هدیه به بانک بپردازند. حتی بانک میتواند گیرندگان وام را به مشتریان درجه یک و درجه دو تقسیم کند و مشتریان درجه یک را در اعطای وام اولویت دهد. منظور از مشتریان درجه یک کسانی خواهند بود که اوّلاً در سررسیدهای مقرر بدهی خود را به بانک میپردازند و ثانیاً بهصورت داوطلبانه معادل نرخ بهره بانکهای ربوی، به بانک بدون ربا هدیه میدهند (همان: ص ۷۲).
بدینترتیب گیرنده وام از بانکداری بدون ربا، بهرهای در مقابل منابع قرض داده شده نمیپردازد؛ امّا متحمل هزینههای ذیل خواهد بود.
۱. حق بیمه وام دریافتی؛
۲. کارمزد عملیات اعطای وام (حق ثبت)؛
۳. وام متقابل یا هدیه داوطلبانه.
۳ـ۲. نقدکردن اسناد تجاری
در بانکداری ربوی، دارندگان اسناد بدهی تجاری مدّتدار به بانک مراجعه، و دریافت نقدی وجه اسناد را تقاضا میکنند. بانک به تناسب مبلغ و مدّت باقیمانده تا سررسید، درصدی از وجه سند را کسر کرده، بقیه را میپردازد و در سررسید به بدهکار مراجعه، و مبلغ اسمی سند را از او دریافت میکند و در صورتی که بدهکار نپردازد، بانک سراغ تنزیلکننده سند رفته، بدهی را از او وصول میکند و چنانکه در پرداخت وجه سند تأخیر شود، بانک متناسب با مبلغ و مدّت، بهره دیرکرد دریافت میکند.
شهید صدر عملیات نقدکردن اسناد تجاری در بانک را عملیات مرکب از سه قرارداد ذیل میداند و کسرکردن درصدی بهصورت تنزیل، متناسب با مبلغ و مدّت باقیمانده را از مصادیق ربا میداند.
أ. قرض: زمانی که بانک سند تجاری فردی را تنزیل میکند، در واقع به او قرض با بهره میپردازد.
ب. حواله: زمانی که دارنده سند تجاری قرض را از بانک دریافت کرد، با تحویل سند تجاری مدّتدار به بانک، در واقع بانک را برای وصول قرض به مدیون خود حواله میدهد.
ج. ضمانت: زمانی که دارنده سند تجاری پشت سند (برای مثال سفته) را امضا میکند، در واقع ضمانت مدیون را میکند؛ یعنی متعهد میشود چنانکه مدیون در سررسید از پرداخت بدهی امتناع ورزد، خود او دین را بپردازد (همان: ص ۱۵۵ و ۱۵۶).
از آنجا که شهید صدر اساس تنزیل را قرض و نزخ تنزیل هزینه ثبت و هزینه وصول سفته و انتقال آن به شعبه تنزیلکننده را از مصادیق ربا میداند، در طرح خویش به بانک اجازه میدهد فقط هزینه عملیات تنزیل را از مبلغ اسمی سند تجاری کم کند؛ بر این اساس میتوان عملیات تنزیل اسناد تجاری در طرح پیشنهادی شهید صدر را همانند اعطای تسهیلات به روش وام بدون بهره دانست و به همین سبب به بانک حق میدهد که بانک از تنزیلکننده سند بخواهد او نیز وام متقابلی در اختیار بانک قرار دهد (همان: ص ۱۵۷).
شهید صدر عملیات تنزیل در بانکداری ربوی را بهنحو دیگری نیز تصویر میکند و آن اینکه بانک مبلغ معیّنی را بهصورت وام با بهره به دارنده سند میپردازد. در مقابل، وامگیرنده سند تجاری را بهصورت امانت نزد بانک میگذارد تا سررسید وصول کرده، اصل و فرع طلب خود از وامگیرنده را از محل آن بردارد. طبق این تفسیر در واقع تنزیلی رخ نمیدهد و بانک فقط بابت وصول سند اجرت (کارمزد) دریافت میکند (همان: ص ۱۵۸).
جدول روشهای تجهیز و تخصیص منابع پولی در بانک بدون ربا
| تجهیز منابع | تخصیص منابع | ||||
| عنوان سپرده | رابطه حقوقی | سود | عنوان تسهیلات | رابطه حقوقی | سود |
| ٢. سپرده جاری | قرض | صفر | ١.مضاربه | مضاربه | متغیر |
| ٢. سپرده پسانداز | وکالت | متغیر | ٢. وام بدون بهره | قرض | کارمزد |
| ٣. سپرده ثابت | وکالت | متغیر | ٣. نقدکردن سند تجاری | قرض | کارمزد |
۳. ارائه خدمات بانکی
الگوی پیشنهادی شهید صدر از بانکداری بدون ربا همانند بانکهای ربوی، افزون بر عملیات اصلی تجهیز و تخصیص منابع پولی، خدمات دیگری نیز به مشتریان ارائه میکند که مهمترین آنها عبارتند از:
۱ـ۳. وصول چک
گاهی مشتری بانک، چک شخص دیگری را به حساب خود میگذارد. این چک ممکن است به بانک دیگری و حتی شهر و کشور دیگری مربوط باشد. بانک طی مراحل فنی چک را وصول، به حساب مشتری منظور میکند. بانک میتواند در برابر ارائه این خدمت حقالعمل دریافت کند (همان: ص ۱۰۶ ـ ۱۱۰).
۲ـ۳. ارسال اسناد مالی
بهطور معمول در موضوع واردات و صادرات، خریدار متعهد میشود وقتی اسناد تحویل کالا در مکان مشخصی به دستش رسید، پول کالا را تحویل دهد. در این موارد اغلب از طریق بانک عمل میشود. صادرکننده کالا اسناد حمل کالا را به بانک خودش تحویل میدهد. بانک اسناد را به بانک خریدار کالا (واردکننده) ارسال میکند. بانک خریدار با بررسی اسناد در صورت صحت، بهای کالای خریداری شده را میپردازد؛ سپس از خریدار دریافت میکند. این خدمت به هدف تسهیل مبادلهها صورت میگیرد. بانک حق دارد افزون بر قیمت کالا، پولی بابت واسطهگری و هزینههای آن چون هزینههای پست و مخابرات دریافت کند (همان: ص ۱۱۱ و ۱۱۲).
۳ـ۳. ارسال حواله بانکی
شهید صدر چهار تفسیر برای حواله بانکی ارائه میکند و معتقد است: بهترین تفسیر، تفسیری است که با حواله فقهی هم سازگار است به این معنا که بدهکار با پرداخت پول به بانک، طلبکار را برای دریافت طلب به بانک حواله میدهد؛ سپس بانک با ارسال آن مبلغ به شعبه خود در شهر مورد نظر، طلبکار را برای دریافت مبلغ به آن شعبه حواله میدهد. به اعتقاد شهید صدر، بانک میتواند در مقابل ارائه این خدمت حقالعمل (کارمزد) دریافت کند (همان: ص ۱۱۲ ـ ۱۱۷).
در حواله بانکی، گاهی شخصی به فردی که از او طلبکار نیست، پول میفرستد؛ برای مثال میخواهد به او قرض دهد یا هدیه کند. در اینصورت گرچه حواله فقهی نیست، اصل ارسال از طریق بانک صحیح است و بانک میتواند بابت آن وجهی بگیرد؛ چنانکه گاهی شخص در شهری پولی را تحویل بانک میدهد و قصد دارد در شهر یا کشور دیگری دریافت کند (همان: ص ۱۱۸ و ۱۱۹).
۴ـ۳. وصول سفته و برات
دارنده سفته و برات، چند روز قبل از سررسید، آن را به بانک میسپارد. بانک به اطلاع بدهکار میرساند که در تاریخ معیّن، سفتهای به ارزش فلان مبلغ دارد. بانک پس از دریافت مبلغ سفته، آن را به حساب جاری دارنده سفته واریز میکند. به اعتقاد شهید صدر این عمل بانک صحیح و شرعی است و بانک میتواند در برابر عملیات وصول سفته، کارمزد بگیرد؛ البته حق ندارد بابت مدّت و مبلغ سفته چیزی از مبلغ آن کسر کند (همان: ص ۱۱۹ ـ ۱۳۱).
۵ـ۳. خرید و فروش اوراق بهادار
یکی از خدماتی که بانکها ارائه میکنند، خرید و فروش اوراق سهام شرکتها و اوراق قرضه دولتها و شرکتها است. بانکها به دو طریق به این کار اقدام میکنند: گاهی در جایگاه واسطهگری فقط به عملیات خرید و فروش کمک میکنند و در مقابل کارمزد میگیرند و گاهی خودشان به خرید کلّی اوراق بهادار اقدام کرده؛ سپس بهصورت خرد میفروشند و همانند تاجران از اختلاف قیمت خرید و فروش سود میبرند.
به اعتقاد شهید صدر، مشروعیت اصلی معامله و سود حاصل از آن به مشروعیت اوراق بهادار بستگی دارد. اگر اوراق بهادار از سنخ اوراق سهام باشد که خرید و فروش آن از جهت شرعی مجاز است، ورود بانک چه بهصورت واسطهگری و چه بهصورت خرید و فروش صحیح و درآمد حاصل از آن چه بهصورت سود و چه بهصورت کارمزد حلال خواهد بود؛ اما اگر اوراق بهادار از سنخ اوراق قرضه باشد که بر قرض با بهره و ربا مبتنی است، اصل معامله به هر دو صورت باطل و کسب درآمد از طریق آن نیز حرام خواهد بود (همان: ص ۱۲۳ ـ ۱۲۵).
۶ـ۳. نگهداری اشیای قیمتی و اوراق بهادار
یکی دیگر از خدمات بانکی که بانکها برای مشتریان ارائه میکنند، نگهداری اشیای قیمتی و اوراق بهادار آنها است. برای این منظور، بانکها صندوقهایی را طراحی کرده، در اختیار مشتریان قرار میدهند. به اعتقاد شهید صدر، اصل این عمل و گرفتن اجرت برای آن صحیح و مشروع است (همان: ص ۱۲۵ و ۱۲۶).
۷ـ۳. ارائه ضمانتنامه بانکی
یکی از خدمات با ارزشی که بانکها ارائه میکنند، ارائه ضمانتنامههای بانکی است. ضمانتنامههای بانکی باعث اعتماد متقابل متعاملان شده، فعالیتهای بازرگانی و سرمایهگذاری را تسهیل میکند. ضمانتنامههای بانکی انواع گوناگون دارد. شهید صدر طی بحث مفصلی (همان: ص ۱۲۸ ـ ۱۳۴ و ۲۳۵ ـ ۲۴۳) به تشریح ماهیت فقهی ضمانتنامههای بانکی میپردازد و سعی دارد اصل عملیات ارائه ضمانتنامه را تصحیح کند؛ اما آنجا را که به بهره منتهی میشود، قبول ندارد.
۸ـ۳. خرید و فروش ارز
یکی دیگر از خدمات بانکها خرید و فروش پولهای خارجی است. بانکها برای تأمین نیازهای مشتریان خود به خرید و فروش ارز اقدام میکنند و از تفاوت قیمت خرید و فروش سود میبرند. خرید و فروش ارز به دو صورت نقد و مدّتدار (مؤجل) صورت میگیرد. خرید و فروش مدتدار (نسیه و سلف) زمانی اتفاق میافتد که مشتری بانک کالایی را بهصورت مدّتدار به ارز خارجی خریده، میخواهد در سررسید بپردازد و احتمال میدهد در آینده قیمت ارز افزایش یابد یا کالایی را به ارز خارجی بهصورت مدّتدار فروخته و قرار است در آینده پول آن را دریافت کند و احتمال میدهد نرخ ارز در آینده کاهش یابد.
شهید صدر خرید و فروش ارز و سود حاصل از آن را به هر دو صورت نقد و مدتدار جایز و حلال میداند (همان: ص ۱۳۸ و ۱۳۹).
۴. سرمایهگذاری
بانکها گاهی با مازاد منابع مواجه میشوند. در این مواقع منابع مازاد خود را به خرید و نگهداری اوراق بهادار اختصاص میدهند تا از محل عایدی آن اوراق، بهره سپردهها را بپردازند. گاهی هم بانکها متوجه میشوند اوراق بهادار خاصی بازده بالایی دارد. در اینصورت نیز بانکها بخشی از منابع خود را به خرید و نگهداری اوراق اختصاص میدهند.
به اعتقاد شهید صدر، سرمایهگذاری در اوراق بهادار از طرف بانک همانند سرمایهگذاری اشخاص است؛ یعنی اگر خرید و فروش آن اوراق صحیح باشد، مانند اوراق سهام همانگونه که سرمایهگذاری اشخاص مجاز است بانک بدون ربا نیز میتواند سرمایهگذاری کند؛ امّا اگر خرید و فروش اوراق صحیح نباشد مانند اوراق قرضه که بر قرض با بهره و ربا مبتنی است، برای اشخاص و بانکداری بدون ربا سرمایهگذاری در آن اوراق صحیح نخواهند بود. بلی اگر صادرکننده اوراق قرضه دولت یا شرکتهایی باشند که از نظر فقهی گرفتن ربا و بهره از آنها اشکال ندارد، سرمایهگذاری بانک بدون ربا نیز در آن اوراق اشکال نخواهد داشت (همان: ص ۱۶۱ ـ ۱۶۳).
۵. معامله با بانکهای ربوی خاص
بنا به فتوای شهید صدر که آن را موافق با فتوای مشهور فقیهان شیعه و اهل سنت نیز میداند، گرفتن ربا از کافر غیرذمی جایز است. بر این اساس وی به بانک بدون ربا اجازه میدهد در موارد خاص که مصالح بانک اقتضا میکند، در بانکهای ربوی که به غیرمسلمانان متعلق است، سپردهگذاری، و از آنها بهره دریافت کند (همان: ص ۱۳ و ۱۴).
نقد و بررسی الگوی پیشنهادی شهید صدر
الگوی شهید صدر از بانکداری بدون ربا گرچه بهصورت کامل به مرحله اجرا درنیامد، بر الگوهای بسیاری اثر گذاشت؛ بهگونهای که میتوان به جرأت ادعا کرد تمام الگوهای بانکداری بدون ربا، ایران، اردن، پاکستان، سودان و … همه از آن متأثر هستند و آن الگو در زمان خود نقش خود را خوب ایفا کرد و زمانی که خیلیها عملیبودن بانکداری بدون ربا را باور نمیکردند، ثابت کرد که میتوان با حذف ربا، معاملات پولی و مالی را سامان داد؛ اما همه این مطالب مانع از آن نمیشود که این الگو نیز همانند همه الگوهای بدون ربا نقد نشود تا به تدریج به الگوی کامل و کارآمد از بانکداری بدون ربا برسیم؛ الگویی که همه امّت اسلامی آن را بشناسند؛ قبول کنند و همه معاملات پولی و مالیشان را با آن سامان دهند.
اگر از مسائل و مشکلات جزئی صرفنظر کنیم، الگوی شهید صدر در بخش تجهیز و تخصیص منابع با اشکالات و نارساییهایی اساسی مواجه است؛ چنانکه برخی برداشتهای فقهی آن محل تأمل است.
۱. عدم جامعیت بخش تجهیز منابع
یک الگوی موفق از بانکداری باید بهگونهای طراحی شود که بتواند قسمت اعظم سپردهگذاران بهویژه مشتریان اصلی بانک را به خود جذب کند. بررسی اهداف و روحیات سپردهگذاران بانکی نشان میدهد که بخش فراوانی از سپردهگذاران و صاحبان وجوه مازاد، بانک پیشنهادی شهید صدر را برنمیگزینند.
اهداف سپردهگذاران
در کشورهای اسلامی، مردم و مؤسسههای حقیقی و حقوقی با اهداف و انگیزههای گوناگونی در بانکها سپردهگذاری میکنند که مهمترین آنها عبارتند از (موسویان، ۱۳۸۲: ص ۵۹):
۱. حفظ و نگهداری وجوه در محلی امن و مطمئن برای مصارف آتی؛
۲. تسهیل در مبادلههای پولی؛
۳. کسب درآمد از محل سپردهها؛
۴. مشارکت در ثواب اعطای قرضالحسنه؛
۵. کمک به آبادانی کشور.
روشن است که اکثر این اهداف، با هم قابل جمع هستند. فقط هدف مشارکت در ثواب اعطای قرضالحسنه است که با هدف کسب درآمد جمع نمیشوند و سپردهگذار باید یکی از آندو را با اهداف دیگر برگزیند.
روحیات سپردهگذاران
بهطور معمول آن گروه از سپردهگذاران بانک که با هدف کسب سود سپردهگذاری میکنند، از جهت روحیه به سه گروه تقسیم میشوند:
۱. سپردهگذاران ریسکگریز: گروهی از سپردهگذاران بهدنبال بانک و مؤسسههایی هستند که با پول آنها کار کرده، ماهانه یا فصلانه سود معیّنی به آنان بپردازند تا بتوانند هزینههای مصرفی خود را براساس آن تنظیم کنند.
۲. سپردهگذاران ریسکپذیر: گروهی از سپردهگذاران حاضرند برای رسیدن به نرخهای سود بالاتر درجاتی از ریسک و مخاطره را بپذیرند.
۳. سپردهگذاران متعارف: افرادی هستند که تا حدودی ریسک را قبول میکنند و اگر درجه مخاطره و ریسک از آن بگذرد، حاضر به سپردهگذاری نیستند؛ برای مثال اگر اعلام شود دامنه تغییرات سود بانک در حدّ درصد است سپردهگذاری میکنند؛ اما اگر گفته شود دامنه تغییرات سود بانک درصد است از سپردهگذاری امتناع میکنند (همان: ص ۵۹).
با توجه به اهداف، انگیزهها و روحیات سپردهگذاران، الگوی پیشنهادی شهید صدر سپردهای برای افراد ذیل ندارد.
۱. سپردهگذاران خیّر: گذشت که گروهی از مسلمانان در سایه آموزههای معنوی اسلام علاقهمند به اعطای قرضالحسنه و رسیدن به ثواب آخرتی آن هستند و دنبال مؤسسهها و بانکهایی میگردند که آنان را در این زمینه یاری کند. تجربه عملی سی سال بانکهای بدون ربا از جمله ایران نیز نشان میدهد حدود ده درصد منابع بانکهای بدون ربا از این محل تأمین میشود (مؤسسه عالی بانکداری، ۱۳۸۲: ص ۴۰۹)؛ در حالی که در طرح پیشنهادی شهید صدر برای این گروه از سپردهگذاران، سپردهای تعریف نشده است؛ البته وجوه این گروه از سپردهگذاران میتواند در قالب مؤسسههای خیریه و صندوقهای قرضالحسنه نیز ساماندهی شود؛ اما تا زمان تأسیس چنین مؤسسههایی بانکها میتوانند عامل مهمی در تجهیز و تخصیص این منابع باشند.
۲. سپردهگذاران ریسکگریز: گذشت که گروهی از صاحبان وجوه و سرمایههای نقدی بهدنبال درآمد معیّن هستند تا هزینههای زندگی خود را براساس آن تنظیم کنند. این در حالی است که سود سپردهگذاران پسانداز و ثابت در الگوی پیشنهادی شهید صدر از محل قراردادهای مضاربهای است که بانک به وکالت از طرف آنان با سرمایهگذاران منعقد میکند و همانطور که در الگو تصریح شده است، سود مضاربه به تبع خود سرمایهگذاری ریسک دارد.
۳. سپردهگذاران متعارف: گذشت که حتی سپردهگذاران متعارف فقط درجات پایینی از ریسک را میپذیرند؛ در حالی که مطابق الگوی شهید صدر (به اعتراف خود وی) کلّ ریسک درآمد بهعهده سپردهگذاران است.
در یک نتیجهگیری میتوان گفت که الگوی شهید صدر فقط برای سپردهگذاران سپردههای جاری و سپردهگذارانی که بهدنبال سود بوده و روحیه ریسکپذیر دارند راهحلّ و حساب معرفی میکند. این در حالی است که میتوان در عین رعایت آموزههای فقهی اسلام، سپردههای غیرانتفاعی (قرضالحسنه) و سپردههای انتفاعی با نرخ سود معیّن طراحی کرد (موسویان، ۱۳۸۱: ص ۴۰).
۲. عدم جامعیت بخش تخصیص منابع
یک الگوی کامل بانکداری باید به بخش مهم نیازهای متقاضیان تسهیلات بانکی پاسخ مثبت دهد. مطالعه اهداف، نیازها و روحیات متقاضیان تسهیلات بانکی نشان میدهد که الگوی پیشنهادی شهید صدر فقط بخشی از تقاضاها را پوشش میدهد.
اهداف و روحیات متقاضیان تسهیلات بانکی
متقاضیان تسهیلات بانکی به دو گروه عمده ذیل تقسیم میشوند.
۱. مصرفکنندگان: گروهی از متقاضیان تسهیلات بانکی، خانوارهایی هستند که برای تأمین نیازهای مصرفی چون تهیه لوازم منزل، خرید جهیزیه عروس، خرید، اجاره و تعمیر مسکن، هزینه تحصیل، درمان، مسافرت و … به بانک مراجعه میکنند. این گروه علاقه دارند براساس قراردادهای با نرخهای معیّن معامله کنند تا بتوانند برای بازپرداخت بدهیشان از محل درآمدشان برنامهریزی کنند.
۲. سرمایهگذاران: گروه دوم از متقاضیان تسهیلات بانکی، فعالان اقتصادی هستند که برای تأمین یا تکمیل سرمایه مورد نیاز بنگاه اقتصادی تقاضای تسهیلات میکنند. این گروه خود به سه دسته تقسیم میشوند:
أ. سرمایهگذاران ریسکپذیر: افرادی که ترجیح میدهند خود عهدهدار تمام مخاطرههای بنگاه اقتصادی باشند و کسی را در جایگاه شریک نمیپذیرند؛ بنابراین، ترجیح میدهند با بانکها و مؤسسههایی کار کنند که با نرخهای معیّن، تسهیلات مورد نیازشان را تأمین میکنند.
ب. سرمایهگذاران ریسکگریز: افرادی که ترجیح میدهند تا جایی که میتوانند مخاطرات سرمایهگذاری و فعالیت اقتصادی را به دیگران منتقل کنند؛ در نتیجه، در تأمین سرمایه سراغ مؤسسهها و بانکهایی میروند که در ریسک بنگاه مشارکت میکنند.
ج. سرمایهگذاران متعارف: افرادی که ترجیح خاصی ندارند و متناسب با وضعیت اقتصادی و مصالح بنگاه تصمیم میگیرند و بهطور معمول ترکیبی از دو نوع تأمین مالی را بر میگزینند: بخشی از سرمایه را از طریق قراردادهای با سود معیّن و بخشی دیگر را از قراردادهای مشارکتی تأمین میکنند (موسویان، ۱۳۸۲: ص ۶۰).
نیازهای مالی متقاضیان تسهیلات بانکی
نیازهای متقاضیان تسهیلات بانکی از جهت مقدار و مدّت متنوع است. گاه یک مصرفکننده یا یک فعال اقتصادی برای مدّتزمان کوتاهی به تسهیلات بانکی نیاز دارد؛ برای مثال خانواری که قصد تعمیر مسکن دارد؛ کشاورزی که قصد خرید تراکتور دارد؛ کارخانهداری که قصد پرداخت عیدی به کارکنان دارد یا تاجری که قصد تعویض مغازهاش را دارد. بدیهی است که این متقاضیان بهدنبال شریک و مشارکت نخواهند بود.
زمانی متقاضیان تسهیلات بانکی سرمایه قابل توجهی را برای میان مدّت میخواهند. در این موارد گرچه از شیوههای مشارکتی و شیوههای با سود معیّن میتوان تأمین مالی کرد، بهطور معمول متقاضیان تسهیلات شیوههای با سود معیّن را ترجیح میدهند و سرانجام گاهی متقاضیان تسهیلات برای احداث پروژه یا توسعه فعالیت اقتصادی به سرمایه نقدی فراوان با بازپرداخت بلندمدّت نیاز دارند و در این موارد شیوههای مشارکتی را ترجیح میدهند.
چنانکه گذشت، تکیه اصلی الگوی شهید صدر در بخش تخصیص منابع به شیوه مضاربه است و روشهای وام بدون بهره و نقدکردن اسناد مالی را برای نیازهای کم و کوتاهمدت (حداکثر سه ماه) در نظر گرفته است. توجه به اهداف، روحیات و نیازهای متقاضیان تسهیلات بانکی نشان میدهد که الگوی شهید صدر فقط برای آن گروه از سرمایهگذاران که روحیات ریسکگریز داشته، دنبال شریک اقتصادی میگردند جواب دارد و گروهها و دستههای ذیل بدون پاسخ میمانند.
۱. متقاضیان تسهیلات مصرفی رفاهی که دنبال قراردادهای با سود معیّن هستند؛
۲. سرمایهگذاران ریسکپذیر که تمام مخاطرههای فعالیت اقتصادی را میپذیرند و دنبال شریک نیستند؛
۳. نیازهای مالی قابل توجه کوتاهمدّت و میانمدّت که تناسبی با شیوههای مشارکتی ندارد؛
۴. نیازهای با مبالغ کم در مقایسه با سرمایه بنگاه که تأمین آنها از طریق مضاربه و شیوههای مشارکتی مقرون به صرفه نیست.
در حالی که از یک طرف مشتریان اصلی بانکهای تجاری را در جوامع گوناگون این گروهها تشکیل میدهد و از طرف دیگر تحقیقات اسلامی نشان میدهد با انتخاب صحیح و مناسب قراردادهای شرعی میتوان تمام تقاضاهای مذکور را پاسخ داد (همان: ص ۶۳ به بعد). بهعبارت دیگر، الگوی شهید صدر در بخش تخصیص منابع فقط میتواند برای بانکهای توسعهای و سرمایهگذاری الگوی مناسبی باشد.
۳. مشکلات فقهی الگوی پیشنهادی
گرچه شهید صدر از فقیهان بزرگ شیعه است و آرای فقهیاش جزو محکمترین آرا شمرده میشود، در مقام ارائه الگوی بانکداری برای جامعه که مشتریان آن از مقلّدان مراجع گوناگون هستند نمیتوان بر رأیهای خاص بسنده کرد و باید از رأی فقهی مورد اتفاق یا دستکم از رأی مشهور فقیهان پیروی کرد. از این جهت الگوی پیشنهادی اشکالاتی دارد.
۱ـ۳. توسعه قلمرو مضاربه
به اعتقاد مشهور فقیهان شیعه و مشهور فقیهان اهل سنت، قرارداد مضاربه به باب تجارت و بازرگانی اختصاص دارد و در بخشهای دیگر اقتصادی جریان ندارد (مراجع تقلید، ۱۳۷۸: ج ۲، ص ۲۶۷)؛ در حالی که طبق الگوی شهید صدر، قرارداد مضاربه در همه بخشهای اقتصادی، کشاورزی، صنعتی، خدماتی و بازرگانی مطرح میشود؛ در نتیجه تعداد کمی از شیعیان و اهل سنت امکان استفاده از الگوی وی را خواهند یافت.
۲ـ۳. مشکل فقهی وام متقابل
طبق الگوی شهید صدر بانک برای آن دسته از متقاضیان تسهیلات که تقاضایشان در قالب مضاربه نمیگنجد. وام بدون بهره میدهد و میتواند ضمن قرارداد قرض شرط کند که وامگیرنده متعهد است بعد از پرداخت بدهی بانک، مبلغی معادل وام دریافتی برای مدّتزمان معیّن به بانک قرض بدون بهره دهد تا بانک آن مبلغ را در زمینههای سودآور از جمله سپردهگذاری در بانکهای ربوی که گرفتن ربا از آن حلال است، بهکار گیرد؛ در حالی که به اعتقاد فقیهان، هر نوع شرط زیاده اعم از زیاده عینی یا حکمی که بیانگر یک نوع نفع مالی است، ربا بهشمار میآید و بدیهی است که شرط اعطای وام متقابل در ضمن قرارداد قرض، زیاده مالی است (مراجع تقلید، ۱۳۷۸: ج ۲، ص ۳۳۸؛ تسخیری، ۱۳۸۲: ص ۴۲۴).
۳ـ۳. تنزیل و خرید دین
شهید صدر تفسیرهای گوناگونی از تنزیل اسناد تجاری نزد بانک ارائه میکند. در صفحه ۱۵۶ کتاب البنک اللاربوی معتقد است: تنزیل اسناد تجاری نزد بانک، عملیاتی مرکب از قرض، حواله و ضمانت است و آنچه را که بانک از مبلغ اسمی سند تجاری کسر میکند، از مصادیق ربا است. در صفحه ۱۵۸ تفسیر دیگری مبنی بر اینکه تنزیل، عملیاتی مرکب از قرض، امانت (امانت سند نزد بانک برای وصول) و ضمانت است، در این تفسیر نیز مبلغ کسر شده از مبلغ اسمی سند تجاری را از مصادیق ربا میداند؛ سپس در صفحه ۱۵۹ عملیات تنزیل را براساس بیع دین تفسیر میکند و میگوید: فروش دین به کمتر از مبلغ اسمی گرچه از مصادیق ربا نیست و به اعتقاد مشهور فقیهان جایز است، به جهت وجود روایات خاص نمیتوانیم آن را بپذیریم؛ سپس به دو روایت ابنحمزه و محمد بن فضیل استناد میکند.
ابنحمزه میگوید: از امام صادق علیهالسلام پرسیدم از مردی که نسبت به مردی طلبی داشت و مرد دیگری آن طلب را در برابر جنس، خریداری کرد؛ سپس پیش بدهکار رفته، از او خواست که طلب را به او بدهد. حکم این مسأله چگونه است.
حضرت فرمود: بدهکار همان مبلغی را که مشتری به طلبکار بهعنوان ثمن داده باید بپردازد» (عاملی، ۱۴۱۳ق: ج ۱۸، ص ۳۴۸).
محمد بن فضیل میگوید: به محضر امام رضا علیهالسلام عرض کردم: مردی طلب شخصی را خریداری کرد؛ سپس از مدیون خواست طلب آن شخص (بایع) را بپردازد. امام علیهالسلام فرمود: مدیون همان مبلغی را که مشتری به طلبکار (بایع) داده است میدهد و ذمهاش از مابقی بری میشود (همان).
شهید صدر با استناد به ایندو روایت، گرچه بیع دین به شخص ثالث را ربا و باطل نمیداند، معتقد است که به مقتضای این روایات، خریدار دین حق ندارد بیش از آنچه به فروشنده پرداخت کرده، از بدهکار دریافت کند.
در اینجا دو بحث با شهید صدر هست: اوّلاً گرچه عملیات تنزیل اسناد تجاری در بانک را از جهت ذهنی به انواع گوناگون میتوان تصوّر کرد، آنچه در واقع و در بانکهای دنیا اعم از ربوی و غیرربوی انجام میگیرد، چیزی جز بیع دین نیست و دارنده سند، گرچه با امضای پشت سند پرداخت بهموقع آن را ضمانت میکند، در واقع با اعطای سند، طلب خود را میفروشد و هیچ ادعایی درباره آن ندارد.
ثانیاً چنانکه خود شهید معترف است، آندو روایت، هم از جهت سند و هم از جهت دلالت محل بحث هستند؛ بدینسبب مشهور فقیهان شیعه از آنها اعراض کردهاند (رحمانی، ۱۳۸۴: ص ۵۰)؛ بنابراین نیازی نیست که به جهت فتاوای خاص خودمان، از معاملههای مقلدان دیگر مراجع جلوگیری کنیم و در الگوی پیشنهادی حق آنها را نادیده بگیریم.
منابع و مآخذ
۱. اشکوری، سیّدنورالدین، در محضر شاگردان استاد، همایشنامه شهید صدر، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۸۴ش.
۲. تسخیری، محمدعلی، پنجاه درس در اقتصاد اسلامی، تهران، فرهنگ مشرق زمین، ۱۳۸۲ش.
۳. حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائلالشیعه، بیروت، موسسه آلالبیتu لاحیاء التراث العربی، ۱۴۱۳ش.
۴. رحمانی، محمد، «بیع دین به کمتر»، مجله تخصّصی فقه و اصول مرکز جهانی علوم اسلامی، ش ۱، ۱۳۸۴ش.
۵. صدر، سیّدمحمدباقر، البنکاللاربوی فیالاسلام، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۰ق.
۶. مؤسسه عالی بانکداری ایران، ویژهنامه چهاردهمین همایش بانکداری اسلامی، تهران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۲ش.
۷. مراجع تقلید، توضیحالمسائل، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش.
۸. موسویان، سیّدعباس، «انواع بانکهای بدون ربا»، فصلنامه تخصّصی اقتصاد اسلامی، ش ۱۱، پاییز ۱۳۸۲ش.
۹. ـــــــــ ، «سپردههای با بازدهی ثابت در بانکداری بدون ربا»، فصلنامه تخصّصی اقتصاد اسلامی، ش ۷، پاییز ۱۳۸۱ش.
[۱]. وی طرح دیگری از بانکداری بدون ربا در چارچوب نظام اسلامی داشت که متأسفانه امکان ارائه آن پیش نیامد (اشکوری، ۱۳۸۴: ص ۳).
