به گزارش پژوهشگاه مطالعات تقریبی ۹ شهریور سالروز ربوده شدن امام موسی صدر و فقدان عالم برجسته جهان اسلام است عالمی که مرجع دینی و سیاسی شیعیان بود که پس از هجرت از ایران به لبنان، مجلس اعلای شیعیان لبنان را تأسیس کرد و رهبری فکری و سیاسی شیعیان این کشور را عهده‌دار شد.  به همین مناسبت به بازنشر مصاحبه حسن باقری از سایت پژوهشگاه مطالعات تقریبی با آیت‌الله سید نورالدين اشکوری مدير مؤسسه شهید صدر می‌پردازیم.

نقش شهید صدر را در حرکات تقریبی در جهان اسلام چگونه  می‌‌بینید؟

رفتار شهید صدر عملاً باعث تحکیم وحدت بین سنّی و شیعه شد. بخصوص در ابتدای آن سه پیامی که شهید صدر در هنگام محاصره توسط صدام فرمودند: یا ابناء علی و عمر. ‌ایفرزندان علی(ع) و عمر.  که آن پیام خود به نوعی علاوه بر همبستگی شیعه و سنّی حس استکبار ستیزی را در آن‌ها تقویت می‌‌کرد.  ارتباطات شهید صدر با بزرگان و اندیشمندان جهان اسلام و عرب فوق العاده و دوستانه بود. محمد المبارک نویسنده مشهور عرب در کتاب نظام الاسلام الاقتصاد علاوه بر تمجید از شخصیت شهید صدر بیان می‌‌کند که نوشتار شهید صدر بزرگترین و بارزترین نوشتار در صدر اقتصاد اسلامی است. اما در بحث وحدت عملی یک نکته قابل توجه وجود دارد و آن اینکه باید افکار و نوشته‌ها و کتب متفکران شیعه و سنی با هم مبادله شود که شهید صدر در حد اعلی به این موضوع می‌‌پرداخت. کتب شهید صدر به شدت در مجامع برادران مسلمان سنی رواج داشت. درکتاب «الحرکات الاسلامیه المعاصره فی الوطن العربی» یک امار موجود است،که این آمارگیری توسط ناسیونالیست‌ها و سوسیالیست‌های عرب که به نوعی مخالف اسلام هستند صورت پذیرفت.   با موضوع پر طرفدارترین کتب بین برادران اهل سنت که ترتیب کتب اینگونه بود. ۱-قران مجید با ۷۳% ۲-کتب شهید صدر با ۵۴% ۳-کتب سید قطب با ۳۵% ۴- کتب دکتر علی شریعتی با ۳۱%.

به واقع کدام وحدت عملی بالاتر از این می‌‌توان یافت که کتب یک نویسنده شیعه آنچنان مورد استقبال برادران اهل سنت قرار گیرد که بالاتر از تمامی کتبی قرار گیرد که نویسندگان عرب نوشته اند.  پس یکی از پل‌های ارتباطی بین برادران شیعه و سنی شرکت در تامین نیازهای روز اسلامیون است که در این جهت شهید صدر در راس وحدت اسلامی است.

به نظر حضرتعالی اندیشه شهید صدر در جهان اسلام تا چه حد به مرحله اجرا و تطبیق رسیده است؟

ابتدا باید با قطع نظر از تطبیق به وجوب عرضه کردن مکتب اسلام در مقابل مکاتب کفر بپردازیم. بنابراین ارائه دادن مکتب جامعی از اسلام در مقابل مکاتب الحادی و کفر بسیار حائز اهمیت است و در اولویت قرار دارد.

در حقیقت شهید صدر طرحی جامع از نظر اقتصاد ، فلسفه و جامعه شناسی ارائه داده است و بطور موازی جوابگوی مکاتب انحرافی برآمده است. و اما در جواب اینکه آیا افکار شهید صدر به مرحله تطبیق رسیده است باید بگویم که سال‌ها پیش از انقلاب اسلامی شهید صدر طرح بانکداری اسلامی بدون ربا را ارائه دادند که این طرح همان موقع به مرحله اجرا رسید و در بعضی از کشورها شعبه‌هایی از بانکداری اسلامی برقرار شدو هم اکنون بانکداری اسلامی در ایران متأثر از طرح بانکداری اسلامی شهید صدر می‌باشد.  و نمونه دیگر تطبیق جمهوری اسلامی ایران است.

شهید صدر بعد از پیروزی انقلاب شش جزوه برای نیاز جمهوری اسلامی نوشت که این شش جزوه در یک مجلد بنام «الاسلام یقودالحیاه» به چاپ رسیده است. یعنی اسلام زندگی را رهبری می‌‌کند و آن مجلد را برای امام خمینی (ره) فرستاد که اگر با تفکر در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بنگریم می‌‌بینیم که طرح‌های شهید صدر در آن‌ها گنجانده شده است.

آیا امید دارید شخصیتی چون شهید صدر دوباره در جهان اسلام پدیدار شود؟ اگر جواب شما منفی است دلائل عدم پیدایش شخصیت‌های مثل شهید صدر را چه می‌دانید؟

باید یک اصل را بپذیریم که با افزایش جمعیت جهان بر تعداد متفکران و اندیشمندان جهان اسلام نیز افزوده می‌‌شود و این متفکران اسلام را طبق نیاز روز به مردم ارائه می‌‌دهند.  اما شهید صدر دارای نبوغ فوق العاده‌ایبود.

امروزه بعضی از بزرگان و اندیشمندان اسلامی بر این باورند که نابغه‌ای چون شهید صدر در فقه و اصول و علوم اسلامی دیده نشده است.

و این نبوغ بیش از آن رشد طبیعی دانشمندان است که در ابتدا بیان کردم و لذا آنچه شهید صدر ارائه کرد با آنچه که در عصر او ارائه می‌‌شد بسیار فاصله داشت اما اینکه در آینده شهید صدری دیگر خواهد آمد بستگی به این دارد که خداوند متعال به فقها و دانشمندان چنین نبوغی را عنایت بفرمایند.

امروزه گروهی ازاندیشمندان وصاحبنظران تقریب نظری ووحدت عملی را ازضروریات اسلام می‌‌دانند، نظر حضرتعالی دراین زمینه چیست؟

در ابتدا باید بگویم که در وحدت نه قرار است شیعه سنی شود و نه قرار است سنی شیعه شود. با این توضیح تقریب در نظر منظور تقریب در عقاید نیست چه آنکه پیامبر وصیت کرد و طی آن خلیفه بعد از خود را تعیین کرد و ۱۲ امام یعنی امیر المومنین (ع) و ۱۱ فرزند معصومش را در وصیت خود تعیین نمود این‌ها بر حسب وصیت پیامبر امام و خلیفه هستند این عقیده و نظر ماست. برادران اهل سنت این عقیده ران می‌‌پذیرند ضمن اینکه ان‌ها نهایت احترام را به امام معصوم ما دارند و خلفای پیامبر را ۴ نفر می‌‌دانند. پس ما در تفصیلات واجبات فقهی البته در فروع با ان‌ها تفاوت‌هایی داریم.

منظور از وحدت آن است که همه مذاهب اسلامی در برابر دشمنان اسلام در صف واحدی بایستندو گفتگوی در احکام و عقاید به جایی نرسد که بین مذاهب مخصوصاً شیعه و سنی درگیری بوجود بیاید و الفاظی متبادر شود که موجب نفرت هریک از دیگری بشود و این وحدت به صراحت در قران امده است.  چنانچه آمده است واعتصمو به حبل الله جیعاً و لاتفرقوا.  به عبارتی وحدت بین مذاهب اسلامی بنابر سخن صریح قران واجب است.

پس اگر چه مسلمانان دسته هاو گروه‌های مختلفی هستند و در مسایل اجتماعی و سیاسی نظرهای متفاوتی دارند اما در یک چیز باید وحدت کامل داشته باشند و آن صف آرایی در برابر کفر و دفاع از حریم اسلام است.

به نظر شما دشمنان اسلام اعم ازداخلی و خارجی تا چه حد ایجاد فتنه میان مسلمانان موفق شده‌اند؟

فتنه‌های دشمنان اسلام در گذشته کارساز بوده است به طوری که با این فتنه و دسیسه‌ها توانستند افرادی غیر اسلامی را در راس امور کشورهای اسلامی قراربدهند و طبعاً حاکمان غیر اسلامی به دلیل عدم شناخت کافی از اسلام حقیقی جامعه را به خیر و صلاح نخواهند رساند، پس در این جهت دشمنان اسلام موفق بوده اند.  عصر حاضر عصر بیداری مسلمانان اسلام است. چرا که دشمنان اسلام نسبت به گذشته قویتر و مدرنتر شده‌اند و در مواردی با سیاست‌های مدرن خود حکومت‌های کشورهای مسلمان را تحریک کرده و به جنگ با هم وا داشته است.  اما اگر ملت‌های مسلمان بیدار باشند و با هوشیاری کامل مسایل را رصد کنند و در مسیر تفرقه حرکت نکنند تمام فتنه انگیزی دشمنان خنثی خواهد شد که البته به حمدا… در این مسیر گام‌های خوبی برداشته شده است برای مثال امروزه در مقابل استکبار جهانی یعنی امریکا و صهیونیسم صفی مشترک از شیعه و سنی دیده می‌‌شود و یا در موضوع غزه که مسلمانان این سرزمین‌ها را بدون هیچ گناهی می‌‌کشند، می‌‌بینیم که اتحادی بین تمام مسلمانان جهان در مقابل اسراییل غاصب شکل گرفته است و یا در عراق گروه‌های مختلف شیعه و سنی یکصدا مرگ بر آمریکا می‌گویند. و در تمامی کشورهای سنی هر وقت راه تنفسی باز می‌‌شود مردم فریاد مرگ بر استکبار سر می‌‌دهند.  ایران هم که همچنان پرچمدار مقابله با استکبار در جهان است.  پس بعبارت دیگر فتنه‌های دشمنان اسلام در سطح حاکمان موثر بوده اما در سطح ملت‌های مسلمان خنثی بوده است.
س. حضرتعالی در بحث فتنه حاکمان کشورهای اسلامی را مقصر می‌‌دانید با این توضیح حرکات انتحاری وهابیون که اکثر توسط افرادی از بطن جامعه انجام می‌‌شود را چگونه تفسیر می‌کنید؟
ببینید در بحث تاثیر فتنه‌های دشمنان یک اصل وجود دارد قران جامع بین مسلمانان است.  هر اندازه که فاصله بین مسلمانان و قران پیش بیاید فتنه ،اثر پذیر است.  اما در جواب شما باید بگویم که وهابیت یعنی حاکمان زور و نه ملت‌های سنی.  ابتدا بگویم که وهابیت را انگلیس برقرار کرد و حکومت حجاز را انگلیس به وهابیت اهدا کرد و الان هم حکومت‌ها هستند که دست وهابیت را باز می‌‌گذارند.  در واقع وهابیت یک مجموعه کوچکی در حجاز است و سنی‌های حجاز دشمن وهابیت هستند اما وهابیت با خشونت و ثروتی که از منابع نفتی بدست اورده و پشتوانه ابر قدرت‌ها توانسته بر سرزمین حجاز مسلط شود.

اگرتقریب رایک نیاز ضروری می‌‌دانید که باید به صورت یک فرهنگ در جامعه دراید، چه راهکاری را برای رسیدن به این فرهنگ پیشنهاد دارید؟

در اینجا تجمیع ۲ نکته بسیار حائز اهمیت است:۱- تولی و تبری: یعنی نسبت به دوستان اسلام محبت و نسبت به دشمنان

اسلام بیزاری بجوییم ۲- اختلافات بین شیعه و سنی ملت شیعه و سنی را از هم دور نکند.
به عبارتی باید ارتباطات سنی و شیعه را هم در رفت و آمد و تماس با هم و مبادله نظرات افزایش داد.

در غزه باوجود جنگ و قحطی شاهد پرورش نسلی از قاریان جوان قران هستیم، مردم شیعه باید این فداکاری‌های قرانی را ببینند و باور کنند و در مجامع خود باز گو یند ما در دفاع از ارزش‌های اسلامی با آن‌ها یکی هستیم راهکار بنده این است که برای حفظ امیزش بین شیعه و سنی باید برادران سنی را به کشورمان بیاوریم تا آن‌ها نیز دست اوردهای شیعه را ببینند.  
ببینند که شایعاتی که علیه شیعه می‌‌شود دروغ است از جمله بحث خان الامین.  یا اینکه شیعه زیارتگاه ائمه را می‌‌پرستند وآن‌ها را طواف می‌‌کنند. حال آنکه به وقت اذان در ایران توده عظیمی از مردم به صفوف نماز جماعت می‌‌پیوندند و در جای جای ایران و از جمله در خود حرم ائمه مثل مشهد و قم نماز جماعت برگزار می‌‌شود.

 

به گزارش خبرگزاری رسا، استاد حوزه علمیه قم گفت: نبوغ فوق‌العاده علمی، حس مسئولیت‌پذیری و شجاعت سه ویژگی بارز و مطرح شهید صدر است.

حجت‌الاسلام سید محمد صادق علم‌الهدی، استاد سطح عالی حوزه علمیه قم، در گفت‌و‌گو با خبرنگار خبرگزاری رسا گفت: نبوغ فوق‌العاده علمی، حس مسئولیت‌پذیری و شجاعت سه ویژگی بارز و مطرح شهید صدر است.

وی در ادامه به تشریح نبوغ فوق‌العاده علمی شهید صدر پرداخت و افزود: نبوغ ایشان به همراه پشتکار بسیار از ویژگی‌های برجسته این شهید است و همه به آن اذعان دارند و کمتر کسی است که درباره شخصیت شهید صدر مطالعه کند و نبوغ وی برایش محرز نشود.

این مدرس حوزه علمیه قم اظهار داشت: شهید صدر در اکثر علوم اسلامی این نبوغ را به کار گرفته و توانسته است آثار و برکات فراوانی به ویژه در علم اصول، فقه، منطق و فلسفه بر جای گذارد.

وی با اشاره به نبوغ شهید صدر در علم اصول خاطر نشان کرد: شخصیت علمی شهید صدر به طور کامل در علم اصول دیده می‌شود و مباحث ایشان با سایر بزرگان این علم تمایز بارزی دارد.

حجت الاسلام علم‌الهدی یادآور شد: شهید صدر در علم اصول صاحب سبک است و نو آوری‌های فراوان دارد، علم اصول ایشان کاملا منسجم است و یک حلقه کاملا متصل از ابتدای علم اصول تا انتهای علم اصول به دور از هرگونه زوائد و بحث‌های بدون ثمره عملی به صورت کاربردی به دست وی شکل گرفته است.

وی اضافه کرد: شخصیت شهید آیت‌الله صدر در حجاب جوانی و معاصر بودن مستور شده است، زیرا تمام برکات و فضائل ایشان تا قبل از پنجاه سالگی است و معاصر بودن نیز مانع از شناخت دقیق ایشان شده است.

وی تأکید کرد: اگر شهید صدر بود، حوزه‌های علمیه بر مدار اندیشه‌های ایشان می‌اندیشید و افکار و مطالب ایشان محور درس‌های خارج بود و‌ایبسا ایشان مرجع علی الاطلاق جهان تشیع می‌شدند.

این استاد سطح عالی حوزه علمیه قم تصریح کرد: تمام دوستان طلبه‌ایکه بنا دارند در زمینه علم اصول به جایی برسند و صاحب فکر و اندیشه‌ایشوند، حلقات شهید راه بسیار مناسبی است، مسیر را کوتاه می‌کند و دارای ظرایف، ریزه کاری‌ها و دقایقی است که ندانستنش مشکل‌ساز است.

وی بیان داشت: شهید صدر به درستی فهمیده بود که طلبه قبل از درس خارج نیازمند چیست و هدفش این بوده که مطالبی را که طلبه از ابتدای علم اصول تا حضور در درس خارج نیاز دارد در سه حلقه تدوین کند.

مدیر مدرسه آیت‌الله لنگرودی ابراز داشت: هر حلقه مطالبی گسترده تر و عمیق تر از حلقه قبلی دارد و به ویژه حلقه ثالثه ایشان که در اواخر عمر ایشان در اوج پختگی تدوین شده است از عمق و دقت نظر بیشتری برخوردار است.

وی تأکید کرد: توصیه بنده به طلاب این است که حلقات را جدی بگیرند و در کنار درس‌های دیگر به آن بپردازند و از این سفره‌ایکه پهن شده است، بهره ببرند.
این مدرس حوزه علمیه قم خاطر نشان کرد: حس مسؤولیت، دغدغه شدید اجتماعی و حس عاطفی قوی نسبت به جامعه از دیگر ویژگی بارز شهید صدر است که در ایشان مشاهده می‌شود.

وی اضافه کرد: ایشان هیچ‌گاه خود را فارغ از جامعه نمی‌دانست و درد‌های اجتماع، درد وی بود و در بیانیه ها، مقالات و سخنرانی‌ها به وضوح از مشکلات جامعه مسلمین به ویژه جامعه آن روز عراق می‌نالد و آن‌ها را درد خود می‌داند.

حجت الاسلام علم‌الهدی بیان داشت: کتاب فلسفتنا، اقتصادنا و کتاب‌های دیگر ایشان در پاسخ به شبهات فکری روز، نشان از همین دغدغه دارد و از ایشان یک شخصیت کم نظیر ساخته است.
وی اضافه کرد: عالم اگر دغدغه اجتماعی نداشته باشد، علمش آن گونه که باید و شاید به کار نمی‌آید و شهید صدر درکنار دانش وسیعش، دغدغه عمیق اجتماعی برای خدمت به مردم داشت و به این ویژگی باید در زمان مناسب پرداخته شود.

این استاد سطح عالی حوزه علمیه قم، شجاعت و تهور را از دیگر ویژگی‌های بارز شهید صدر عنوان کرد و گفت: شهید صدر شهادت را با چشم می‌دید و به وضوح نقطه پایان خود را می‌دانست.

وی بیان داشت: شهید صدر با وجود تهدیدها، دست‌گیری‌ها و حصر‌ها در مقابل اشقی الاشقیاء زمان، صدام ایستاد و در بیانیه‌ایهر گونه همکاری با حزب بعث را تحریم کرد.

مدیر مدرسه آیت‌الله لنگرودی تأکید کرد: کسی که این بیانیه را نوشته به وضوح شهادت خود را امضا کرده است و این نشان از شجاعت و تهور ایشان دارد.

وی تصریح کرد: مرحوم شهید صدر از یک بیت اصیل، خاندان شناخته شده و مطرح علمی برآمده است و این از ویژگی‌های ایشان است.

حجت الاسلام علم‌الهدی اضافه کرد: در خاندان صدر علمای برجسته فراوانی وجود دارد که نمونه بارز آن شهید صدر است، که اصالت، نجابت و جوهره ذاتی آن خاندان در ایشان به ارث رسیده است.

این استاد سطح عالی حوزه علمیه قم در پایان گفت: ساده زیستی، روح تعبد، استفاده از وقت از دیگر ویژگی‌های این شهید بزرگوار است و با گذشت سی سال از شهادت ایشان، فقدانشان به ویژه برای جامعه امروز عراق بیش از گذشته احساس می‌شود.

شهید صدر یکی از عالمان به نام زمانه خود خود بود. اخلاق بسیار نیکو و شایسته ایشان هر کسی را شیفته خود می‌کرد. بیان رسای آن شهید عزیز که کم‌مانند بود توانایی علمی و اهتمام جدّی به تربیت علمی و اخلاقی شاگردان و…از جمله اسباب موفقیت وی در پرورش شاگردان بود. در اینجا مصاحبه‌ای با آیت الله سید کاظم حائری را دنبال می‌کنیم.

منبع: مجلۀ حوزه، شماره ٨٠

لطفاً در ابتد شمه‌ای از زندگی تحصیلی و علمی خود را بیان کنید.

با این که در روزگاری که من آغاز به تحصیل کردم در کنار مدرسه‌های دولتی مکتب خانه‌ها نیز رایج بودند ولی من نه به مدرسه دولتی رفتم ونه به مکتب خانه بلکه از پنج سالگی در خدمت والده مکرمه ام به فراگیری دانش پرداختم. ایشان الفبای قرآن مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی عین الحیاة علاّمه مجلسی و…را به آموزاند.

پس از دو سال تحصیل در محضر والده برای تحصیل علوم حوزوی تحت تعلیم وتربیت مرحوم والد قرار گرفتم.

تمامی سطح را از محضر ایشان فراگرفتم. البته از محضر دیگران هم به گونه پراکنده بهره بردم ولی مدرس اصلی من مرحوم پدرم بود. در هفده سالگی به درس خارج مرحوم آیت اللّه العظمی سید محمود شاهرودی حاضر شدم و حدود هیجده سال. از درس فقه و اصول ایشان بهره بردم.

در همین بین با آیت اللّه العظمی شهید سید محمد باقر صدر آشنا شدم و حدود چهارده سال از محضر آن شهید بزرگوار فقه و اصول فرا گرفتم. در این اواخر که مرحوم آیت اللّه العظمی سید محمد شاهرودی به خاطرکبر سنّ تدریسش را کنار گذاشته بود تنها در درس شهید سید محمد باقر صدر شرکت می‌کردم.

در جمادی الاولی سال 1394 هجری قمری به عنوان فرار از حکومت ضد اسلامی بعث عراق به ایران مهاجرت کردم و تاکنون در حوزه علمیه قم مشغول به تدریس هستم.

آیا غیر از فقه و اصول دانش دیگری هم از محضر شهید صدر فرا گرفته اید؟

بله. افزون بر فقه و اصول در فلسفه و اقتصاد از محضر ایشان بهره برده ام بدین گونه که دو اثر مهم ایشان را: (اقتصادنا) و (فلسفتنا) را با دقت مطالعه می‌کردم و هر کجا شبهه و پرسش پیش می‌آمد در محضر ایشان مطرح می‌کردم و آن بزرگوار مطلب را برای من باز می‌کردند و به پرسشه پاسخ می‌دادند. همچنین کتاب (اسس المنطقیه) را در نزد ایشان خوانده ام.

آیا با آن شهید بزرگوار همکاری علمی هم داشته اید؟

بله. در تدوین بخشی از کتاب (اسس المنطقیه) با حضرت ایشان همکاری علمی داشته ام. این کتاب در حساب احتمالات و بیان چگونگی رسیدن احتمالات به علم است.

 با توجه به این که مدت طولانی از محضر ایشان بهره علمی برده اید جایگاه علمی ایشان را در حوزه نجف چگونه یافتید.

شهید صدر در حوزه نجف از جایگاه علمی بلندی برخوردار بود. وی بحق نابغه بود. آن هم در زمینه‌های گوناگون و گواه بر آن نگاشته‌هایی است که از آن عالم فرزانه به یادگار مانده است که از نظر اتقان و نوآوری و ابتکار شگفت انگیزند. برخی از آثار ارزشمند ایشان هنوز بی مانندند. تدریس ایشان نیز دارای ویژگی‌هایی بود: دقیق عمیق فراگیر و همه سونگر. از این روی در محضر ایشان شاگردان بسیار خوبی پرورش یافتند.

در ابتدای آشنایی من با ایشان بحث ایشان درباره (ترتّب) بود. پس از مدتی شرکت در درس برای من مشکلاتی پیش آمد که بر آن شدم در درس حاضر نشوم.

ایشان از این جریان آگاه شد و از من خواست به حضور در درس ادامه دهم و فرمود: (اگر پنج سال در این درس حاضرشوی من اجتهاد تو را تضمین می‌کنم.) این نشان دهنده توان علمی و روش مندی درس ایشان بود که به مدت کوتاه شاگرد به درجه اجتهاد می‌رسید.

حوزه نجف اشرف در زمان ایشان از نظر علمی و سیاسی چگونه بود؟

حوزه نجف از نظر علمی وضع خوبی داشت. تلاش‌های علمی شور و نشاط علمی و تحقیقی چشمگیر بود. ولی از جهت سیاسی وضع خوبی نداشت؛ چه از جهت موضع گیری‌های دولت در برابر حوزه فشارهای سیاسی بعثیان و اختناق حاکم برحوزه که به از هم پاشیدگی حوزه منجر شد و چه از نظر موضع گیری حوزه در برابر اوضاع سیاسی حاکم بر جامعه که متأسفانه حوزه نجف به خاطر ناآگاهی و به دور بودن از مسائل سیاسی و صحنه سیاست در برابر آنچه که درعراق می‌گذشت نمی‌توانست موضع و تحلیل درستی داشته باشد. شهید صدر و شاگردان وی و مرحوم امام در مدت اقامت درنجف از این جهت بسیار در رنج بودند.

بی گمان شهید صدر از نوآوران بزرگ بوده و در دانش‌های: فقه اصول فلسفه کلام منطق و…نوآوری‌هایی داشته است اگر امکان دارد در این باره سخن بگویید و نمونه‌هایی ارائه بفرمایید.

شهید صدر در عرصه‌های گوناگون قلم زده و آثار جاودان به بازار دانش عرضه داشته است و در هر یک از این آثار نوآوری‌هایی دارد: در فقه (بحوث فی شرح العروة الوثقی) را دارد که چهار جلد آن چاپ شده است. در اصول (تقریرات) بحث ایشان وجود دارد که به قلم شاگردان آن بزرگوار به رشته تحریر در آمده و نیز حلقات (بحوث فی علم الاصول) که به قلم خود ایشان است. در فلسفه (فلسفتنا) را دارد که بخشی از آن فلسفه جدید را بردارد.

درکلام (الرسل والرسول و الرساله) را دارد که در آغاز رساله عملیه ایشان به چاپ رسیده که در آن برخی از مسائل کلامی بر اساس حساب احتمالات به بوته بررسی نهاده شده است.

در تفسیر تفسیر موضوعی قرآن را دارد که دو جزوه مختصر ولی پر محتوایی به چاپ رسیده است. در تاریخ کتاب (فدک) را دارد که در اوائل جوانی نگاشته و نیز درحالات ائمه(ع) نگاشته‌ای دارد به نام: (اهل البیت تنوع ادوار و وحدة هدف).

تمامی این نوشته‌ها که حکایت از گستردگی اندیشه آن شهید عزیز دارند مشمول هستند از نوآوری خلاقیت هم در محتوا و هم در دروس استدلال و تبیین و دسته بندی و سامان دهی و هم در چگونگی عرضه که اشاره به تک تک این نوآوری‌ها از حوصله این گفت وگو خارج است و من در مقدمه کتاب: (تقریرات اصول) به پاره‌ای از این نوآوری‌ها اشاره کرده ام به عنوان نمونه: شما همین الفتاوی الواضحه را بنگرید که رساله عملیه ایشان است و با دیگرر ساله‌های عملیه مقایسه کنید و آن گاه پی خواهید برد به عمق نوآوری‌های ایشان. کتاب با مقدمه‌ای در باب مسائل اعتقادی با روشی نو هم در استدلال و هم در تبیین و عرضه شروع می‌شود.

در این اثر ارزش مند افزون بر دیدگاه فقهی شکل بیان دسته بندی مسائل و موضوعات نیز نو و ابتکاری است. در مجموع دو چیز به تمامی آثار ایشان برجستگی بخشیده است: یکی عمق و دقت و دیگری گستردگی و همه سویه بودن بحثها. در خصوص فقه نگاهی اجتماعی دارد و به فقه با دید فردی نمی‌نگرد و فقه را توانا برای اداره تمام جوانب حیات بشری می‌داند و این گونه نگاه به نوآوری‌های زیادی انجامیده است که در آثار فقهی ایشان می‌توانید ببینید.

حضرت ایشان به گونه جدّی در اندیشه اصلاح حوزه نجف اشرف بوده بفرمایید طرح ایشان چه بود و روی چه مسائلی بیش تر می‌اندیشید و تأکید می‌ورزید؟

حضرت استاد در دهه آخر عمر شریف جلسه هفتگی در منزل ترتیب داده بود که در آن جلسه شاگردان زبده ایشان شرکت می‌جستند. موضوع بحث در این گردهمایی‌های هفتگی مسائل مهم و مشکلات فکری و فرهنگی حوزه و جهان اسلام بود. یکی از مسائل مهمی که در آن جلسه مطرح شد و چند هفته به درازا کشید موضوع (المرجعیة الصالحه و المرجعیة الموضوعیة) بود که ایشان به این بحث اهتمام زیاد می‌داد. پس از پایان بحث به بنده فرمود خلاصه مطالب را بنویسم و بنده امتثال کردم و خلاصه مطالب را به اضافه پاره‌ای از پیشنهادها که درحاشیه جلسه مطرح می‌شد نوشتم و تقدیم حضرت ایشان کردم.

ایشان هم پس از ملاحظه دوباره آن‌ها را با قلم شریف نگاشت و تغییراتی در آن‌ها داد که عین نوشته آن بزرگوار و پیشنهادها را در مقدمه کتاب اصول که تقریرات بحث قطع ایشان است آورده ام.

استاد طرح اصلاح حوزه را در یک افق بالاتری می‌دید: (مرجعیت صالحه و اهداف آن) ایشان در این طرح و تمامی دگرگونی‌های بنیادین حوزه را که مرجعیت صالحه نماینده آن است پیشنهاد می‌کند: دگرگونی کتاب‌های درسی نظارت بر درس‌ها و مراحل تدریس در حوزه بر آوردن نیازهای فکری فرهنگی جهان اسلام اشراف و نظارت برمراکز علمی و تحقیقاتی پیوسته به حوزه بایستگی ارتباط با جهان خارج و…در پرتو (مرجعیت صالحه و اهداف آن) امکان پذیر می‌داند. از این روی این طرح شایسته دقت و بررسی است و بایست از سوی حوزویان مورد توجه جدّی قرار گیرد.

ایشان در تربیت شاگرد بسیار موفق بوده‌اند و بسیاری از شخصیت‌های علمی که اکنون در حوزه‌ها درخشش ویژه‌ای دارند و دارای سبک و اندیشه نو در دانش‌های حوزوی‌اند از شاگردان ایشان به شمار می‌روند به نظر حضرت عالی رمز این توفیق بزرگ چه بوده و چه روشی در تربیت شاگردان پیشه کرده که چنین زیبا ثمر داده است؟

اخلاق بسیار نیکو و شایسته ایشان هر کسی را شیفته خود می‌کرد. بیان رسای آن شهید عزیز که کم مانند بود توانایی علمی و اهتمام جدّی به تربیت علمی و اخلاقی شاگردان و…از جمله اسباب موفقیت وی در پرورش شاگردان بود.

در این جا خاطره‌ای نقل می‌کنم که هم گویای اخلاق شایسته ایشان و هم گویای اهتمام جدی وی به تربیت علمی و اخلاقی شاگردان است: روزی در جمع نخبگان درس که در محضر ایشان بودند فرمود: (این که حوزه تنها به فقه و اصول اکتفا می‌کند روش درستی نیست. شم باید با دانش‌های گوناگون اسلامی آشنا باشید و به فقه و اصول بسنده نکنید.) در این جلسه وی پیشنهاد کرد: (فلسفتنا) را بین خود به بحث بگذارید. پیرو فرمایش ایشان دوستان قرار گذاشتیم این مباحثه درمنزل انجام گیرد. اولین روز مباحثه بود که متوجه شدیم کسی در منزل را می‌زند. رفتم و دررا گشودم دیدم استاد عزیز م شهید صدر است. تشریف آورد داخل و در جلسه مباحثه ما شرکت جست و فرمود: (من به این جلسه آمدم؛ زیرا براین باورم که اکنون جلسه‌ای با فضیلت تر از این جلسه در پیشگاه خداوند نیست جلسه‌ای که در آن از معارف اسلامی گفت وگو می‌شود. دوست داشتم در چنین جلسه‌ای حاضر شوم.) دقت کنید که آن عالم بزرگوار چگونه شاگردان خود را تشویق می‌گرد و چقدر به کسانی که در راه فهم معارف اسلامی و کمال بخشیدن به خود گام بر می‌داشتند مورد احترام ایشان بودند.

در اساس پیوند و رابطه ایشان با شاگردان به گونه پیوند و رابطه پدر و فرزندی بود آن هم پدری بسیار مهربان. پس از مهاجرت شماری از شاگردان آن استاد فرزانه از بیم رژیم خون شام بعث به ایران پیامی را روی نوار ضبط می‌کند و برای آنان می‌فرستد و در آن پیام جمله‌هایی در فراق و دوری از آنان به کار می‌برد که کم تر پدری در فراق فرزند چنان جمله‌هایی به کار می‌برد. یکی از دوستان که در هنگام ضبط پیام در محضر استاد شهید حضور داشته می‌گفت:

«هنگامی که جمله‌ها از زبان استاد جاری می‌شد اشک نیز از دیدگانش جاری می‌شد. با چشم گریان می‌گفت: (السلام علیکم ایها الأخیه من ابیکم البعید عنکم بجسمه القریب منکم بقلبه الذی یعیشکم فی اعماق نفسه و فی کل ذکریاته…» متن این پیام و برخی از نامه‌هایی را که به شاگردانِ خود نوشته در مقدمه کتاب اصول آورده ام. با مطالعه آنه به اوج علاقه مندی ایشان به شاگردانش و پیوند عاطفی وی با آنان پی خواهید برد که در کم تر استاد و شاگرد بلکه پدر و پسری می‌توان یافت.

شهید صدرافزون بر آثاری که در دسترس است چه موضوعی را در دستور کار داشت و بر آن بود که آن را به بوته تحقیق و پژوهش بنهد؟

ایشان بر آن بود که یک دوره فقه معاملات به گونه مقایسه‌ای با حقوق غرب بنگارد. وی به نگارش این اثر بزرگ بسیار اهمیت می‌داد؛ زیرا می‌خواست با خلق این اثر برتری حقوق اسلامی را در اداره جامعه برحقوق غربی بنمایاند که مترسفانه گرفتاری‌های آخر عمر و شهادت آن عزیز جامعه علمی رااز چنین اثرماندگاری محروم کرد. اگر وی توفیق می‌یافت و این اثر و اندیشه را به جامعه اسلامی عرضه می‌داشت بسیاری گره‌های کور باب معاملات گشوده می‌شد و حقوق اسلامی جایگاه ویژه خودرا درجهان به دست می‌آورد.

آیاحضرت ایشان اندیشه‌ای داشت که فضای فکری حوزه نجف مانع از طرح آن گردد؟

مسأله ضرورت تشکیل حکومت اسلامی از اندیشه‌هایی بود که ایشان از دیرزمان در بین شاگردان خاص خود مطرح می‌ساخت و جوّ عمومی حوزه اجازه نمی‌داد که ایشان بتواند این اندیشه را در مجالس عمومی حوزه طرح کند؛ زیرا بیش تر روحانیان واهل علم نمی‌توانستند حکومت اسلامی پیش از ظهور حضرت مهدی(عج) را بپذیرند و ایشان هم آن زمان در مقام مرجعیت نبود تا حوزه به طور عموم گوش شنوا از وی داشته باشد و به همین دلیل زمانی که مرحوم امام به عنوان مرجع تقلید بحث حکومت اسلامی را درحوزه نجف شروع کرد شهید صدر بسیار خوشحال شد و آن را مورد تأیید قرار داد.

شهید صدر از چه زمانی وارد مسائل سیاسی شد؟

تا آن جا که من یاد دارم تلاش‌های سیاسی ایشان برمی گردد به دوران نوجوانی. آن شهید از همان اوان نوجوانی با توجه به هوش و ذکاوت و حساسیتی که نسبت به اسلام و مسلمانان داشته نمی‌توانسته نسبت به مسائل سیاسی و آنجه در عراق و جهان می‌گذشته بی تفاوت باشد از این روی در نوجوانی وارد عرصه مسائل سیاسی می‌شود.

اگر امکان دارد به بحشی از تلاش‌های اجتماعی و حرکت‌های سیاسی حضرت ایشان اشاره فرمایید.

حضرت ایشان از کمک به همه تلاش سالم اسلامی دریغ نداشت. به اندازه تواناز حرکت‌های سیاسی و اجتماعی سالم پشتیبانی می‌کرد و مورد عنایت قرار می‌داد به عنوان مثال: پشتیبانی فکری و علمی از مدرسه علوم اسلامی آیت‌اللّه‌العظمی حکیم به خاطر برنامه‌های ویژه‌ای که این مدرسه داشت.

پشتیبانی فکری و علمی از دانشکده اصول دین (کلیة اصول الدین) که دارای برنامه‌های جدید بود و نگارش (معالم الجدیدة) برای تدریس در این دانشکده. همکاری با تشکیلات اسلامی علمای بزرگ نجف به نام (جماعة العلما فی النجف الاشرف) این تشکیلات در زمان عبدالکریم قاسم به دست توانای علمای بزرگ نجف پایه گذاری شد و در عرصه اجتماع و سیاست تلاش می‌ورزید. شهید صدر در آن زمان در سنین جوانی بود و عضو (جماعة العلما) نبود ولی از نظر علمی و فکری با این گروه همکاری داشت و در مجلّه (الاضواء) نشریه این گروه مقاله می‌نوشت. مقاله‌های ایشان تحت عنوان (رسالتنا) از پرجاذبه ترین مقاله‌های مجلّه وتعیین کننده خط مشی و سیاست کلی (جماعة العلماء) بود.

تأسیس حزب الدعوة. این حزب یک حزب سیاسی بود. نکته دیگری که بسیار مور د توجه ایشان بود تلاش برای راه اندازی حوزه علمیه کوچک در درون حوزه علمیه نجف بود. این تلاش اگر آن گونه وی آرزو داشت به سرانجام می‌رسید و عمر یارا می‌داد. و توفیق می‌یافت دگرگونی ژرفی درحوزه می‌آفرید و آن حوزه کوچک جایگزین حوزه کنونی می‌شد.

از دیگر تلاش‌ها و حرکت‌های سیاسی ایشان نقشه براندازی حکومت بعث و حرکت در این راستا بود که در نهایت به شهادت آن عزیز انجامید. نگارش (فلسفتنا) و (اقتصادنا) رویارویی عمیق و همه جانبه ایشان بود با مکتب الحادی مارکسیسم که در آن روزگار چتر مخوف خود را بر سر کشورهای اسلامی گسترده بود و سرمایه داری غرب که جهان در زیر سیطره خود داشت.

موضع گیری شهید صدر دربرابر حزب بعث از چه زمانی شروع شد و روش ایشان در برخورد با حزب بعث چگونه بود؟

موضع گیری ایشان در برابر حزب بعث از همان ابتدای به حکومت رسیدن حزب بعث شروع شد و اولین دستور تغییر شکل مبارزه باحزب بعث از مبارزه فکری و علمی به مبارزه مسلحانه را ایشان داد. دیدگاه مبارزه مسلحانه بعثیان را تنها از آن وی بود چیزی که حزب الدعوة پس از مدت زمانی آن را پذیرفت.

حضرت شهید صدر از طرفداران مخلص و کار آمد و شجاع انقلاب اسلامی بود از پیوند و رابطه ایشان با امام خمینی و انقلاب اسلامی بفرمایید.

آن شهید بزرگوار تا هنگامی که امام خمینی درعراق بود همواره از پشتیبانان ایشان بود و در مواردی تنها پیشتیبان آن مرحوم بود. به یاد دارم؛ روزی که حزب بعث می‌خواست امام را از عراق بیرون کند منزل امام در محاصره شدید نیروهای امنیتی بود به گونه‌ای کسی را جرأت آن نبود که از کوچه امام بگذرد تا چه رسد به دیدار ایشان برود. ولی شهید صدر تنها مرجعی بود که به عنوان پشتیبانی از امام خمینی در لحظه‌های حسّاس و خطرناک به دیدن مرحوم امام رفت.

وقتی به ایشان می‌گویند: منزل امام در محاصره شدید نیروهای امنیتی است و کسی را نمی‌گذارند وارد منزل ایشان شود می‌گوید: (من هر طوری شده می‌روم هر چه می‌خواهد بشود بشود.) پس از بازداشت از جرم‌هایی که برای ایشان بر می‌شمارند و وی را مورد بازجویی قرار می‌دهند همین دیدار بوده است پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران آن شهید بزرگوار هم در عمل و هم در فکر و اندیشه به پشتیبانی از انقلاب اسلامی برخاست و به دوستان و شاگردان سفارش می‌کرد که از انقلاب اسلامی و امام خمینی به گونه جدی پشتیبانی کننده گواه بر این عملکرد سلسله مقاله‌هایی است که با عنوان: (الاسلام یقود الحیاة) در خصوص پاره‌ای از نیازها و دشواری‌های فکری انقلاب اسلامی نگاشت و نامه‌هایی است که به شاگردان خود در ایران نوشته و پیام‌هایی است برای مردم ایران و پشتیبانی از آنان. او در برابر امام بسیار خضوع داشت و از عمق جان به امام و راه آن بزرگوار عقیده مند بود. از وی نقل شده که گفته است: (اگر امام خمینی به من دستور بدهد که نماینده ایشان در روستایی باشم فرمان خواهم برد و امر ایشان را اجرا خواهم کرد.) از جرم‌های سنگین ایشان در پرونده تنظیمی از سوی دستگاه امنیتی بغداد همین علاقه مندی و عشق ایشان به امام و رابطه تنگاتنگی بود که با امام و انقلاب اسلامی ایران داشت.

از خاطرات خود بامرحوم شهید صدر بگویید.

خاطرات زیاد است که من در این جا به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنم: روزی ایشان به من فرمود: (وقتی کتاب (فلسفتنا) را نگاشتم خواستم آن را به نام (جماعة العلما) چاپ کنم ولی چون آنان نظراتی درجهت اصلاح و تعدیل کتاب داشتند که از دید من پذیرفته نبود ناگزیز به نام خودم به چاپ رساندم. اکنون که چاپ شده و مورد توجه عام و خاص قرار گرفته و نویسنده آن در همه جا مشهور شده و بلند آوازه گاهی وقتها با خودم فکرمی کنم: اگر پیش از چاپ از این شهرت و پذیرش همگانی آگاه می‌بودم آیا باز هم حاضرمی شدم که کتاب را به نام (جماعة العلما) چاپ کنم واز یاد نام خود بر روی کتاب خودداری کنم؟ این تردید در آمادگی نفس بر انجام این کار مرا به شدت ناراحت می‌کند.) ایشان وقتی از این حالت روحی خود سخن می‌گفت بسیارناراحت بود که می‌خواست گریه کند با این که یک فرض و احتمال بیش نبود ولی از ترس این که اگر چنین امتحانی پیش می‌آمد و او آمادگی آن را نداشت ناراحت بود. ببینید فاصله‌ها چقدر است!

خاطره دیگری که از آن عالم فرزانه دارم حکایت از اوج فروتنی و سلامت نفس و بزرگی روح آن بزرگوار دارد: یکی از شاگردان وی از دروس استاد و خط فکری وی فاصله گرفته بود و حتی از ایشان بد می‌گفت و استاد هم خبر داشت. یک روز در محضر ایشان بودم از روی اتفاق سخن از آن شاگرد به میان آمد آن عزیز فرمود: (من هنوز به عدالت آن شخص عقیده دارم و آنچه که او درباره من گفته ناشی از اشتباه در باوری است که درباره من پیدا کرده نه ازسر بی مبالاتی در دین.) یا به هنگام بیرون راندن طلاب ایرانی از عراق طلبه‌ای را دیدم که برای خداحافظی به خدمت استاد شهید آمد و او از کسانی بود که با حضرت استاد رابطه خوبی نداشت ولی به هنگام خداحافظی چنان استاد می‌گریست که گویی بهترین عزیزش دارد از او جدا می‌شود و هیچ گاه بین آنان کدورتی نبوده است.

ایشان از نظر معیشتی زندگی زاهدانه و سختی داشت چه در روزگار تحصیل و چه در روزگاری که مدرس بود و چه آن گاه که به مرجعیت رسید.

آن شهید والا مقدارمی گفت: «در روزگار تحصیل در فقر شدید زندگی می‌کردم. با این حال صبح که از خواب برمی خاستم چنان مشغول تحصیل و مطالعه می‌شدم که همه چیز را از یاد می‌بردم آن گاه که خانواده غذا درخواست می‌کردند تازه سرگردان می‌شدم که چه کنم.» وی هنگامی که مدرس بنامی بود در سختی زندگی می‌گرد. در آن هوای گرم نجف در منزل وسیله خنک کننده‌ای نداشت. محل درس ما هم که مقبره آل یاسین بود وسیله خنک کننده‌ای نداشت. آن زمان معمول حوزه نجف بود که تابستانها هم درسها تعطیل نمی‌شد.

مرحوم سید عبدالغنی یک روز آمد منزل ایشان و گفت: «آقا! در این گرمای شدید طلبه‌هایی که در درس حضرتعالی شرکت می‌کنند. خیلی سختی می‌بینند اجازه بدهید یک کولر بخریم و در محل درس نصب کنیم. من می‌توانم این را برای شما به ارزان ترین وجه آن هم به گونه قسطی که ماهی فقط دو دینار بپردازید تهیه کنم.»

استاد شرمگین از این که بگوید: وضعیت اقتصادی من اجازه نمی‌دهد سکوت کرد مرحوم سید عبدالغنی اردبیلی سکوت استاد شهید را نشانه رضایت دانست و کولر را تهیه کرد و آورد. وقتی به ایشان خبر رسید که کولر خریداری شد چهره اش دگرگون شد از این که چگونه این مبلغ را بپردازد.

در دوران مرجعیت که وجوهات شرعیه به دست ایشان می‌رسید می‌گفت: (به دخترم (مرام) فهمانده ام که این اموال مال ما نیست تا انتظار مصرف شخصی از آن نداشته باشد. این کودک هم گاهی وقت‌ها که به دیگران می‌رسید می‌گفت: پدرم پول زیاد دارد ولی مال خودش نیست!)

فرزندانش را چنین تربیت می‌کرد. این در حالی بود که می‌گفت: (به روح و جان دخترم (مرام) از همان کودکی کینه صهیونیست‌ها را دمیده بودم؛ از این روی با این که کودک بود برایش از ستم اسرائیلی‌ها نسبت به مسلمانان گفتم دیدم بسیار ناراحت شد و به دنبال آن داستانی هم از رشادت‌های مسلمانان در برابر صهیونیست‌ها برایش گفتم دیدم چهره کودک دگرگون شد و بسیارخوشحال و شادمان گردید.)

داستانی هم از رابطه ایشان با حضرت مولی الموحدین علی(ع) نقل می‌کنم که خود ایشان برای من نقل کرد: «در روزگار طلبگی هر روز ساعتی را به حرم امیرالمؤمنین(ع) مشرف می‌شدم و آن جا می‌نشستم و در مسائل علمی به فکر و اندیشه فرو می‌رفت به امید آن که از برکات آن حضرت الهام بگیرم و مشکلات علمی خود را حلّ کنم.

از این نیت من هیچ کس با خبر نبود تا این که این روش قطع شد مادرم [یا خانم دیگری از اهل خانواده که تردید از من است] خواب می‌بیند و در عالم رؤی حضرت امیر(ع) به وی [به این مضمون] می‌فرماید: به باقر بگو چرا درسی را که از ما می‌آموخت ترک کرده است؟»

حضرت عالی چه پیشنهادی در راستای احیای اندیشه و تفکر این نابغه بزرگ اسلامی دارید؟

حوزه علمیه باید در شجاعت و شهامت و پاسداری از اسلام عزیز از امام خمینی و شهید صدر پیروی کند. حوزه علمیه باید دست به کار شود آن فقه مقارنی را که شهید صدر تصمیم بر نوشتن آن داشت و اجل زودرس مانع از آن شد بنگارد و به اهل اندیشه و مراکز علمی ارائه دهد و همچنین برحوزه عملیه است که آرزوهای این بزرگ مرد را محقق سازد.

از این که با حوصله به پرسش‌های ما پاسخ دادید و وقت شریف خود را در اختیار ما گذاشتید کمال تشکر را داریم و از خداوند متعال سلامتی طول عمر توفیق و عزت و سربلندی حضرت عالی را خواهانیم.