بایگانی‌های اخبار

شهید صدر برای مابودن خیلی زحمت کشید

خانم دکتر برادران در کتاب «نا» که پاییز امسال روانۀ بازار شده است، راوی روزگاری است که بر یکی از انسان‌ترین انسان‌های هم‌عصر ما گذشت. در نگاه او شهید صدر برای مابودن خیلی زحمت کشید و همین باعث شد نام روایت خود را نا (یعنی ما) بگذازد. درباره این روایت با ایشان گفت‌وگو کردیم.

همیشه در دوران‌های خاصی از تاریخ، ریسمانی از جنس آدم‌های خاص و برگزیده برای به جلو بردن جامعه و تعالی بخشیدن ارزش‌های اخلاقی و انسانی حاضر بودند که خیلی وقت‌ها قربانی جهل مردمان همان روزگار شدند. شهید سید محمدباقر صدر یکی از همان آدم‌هاست. کتاب «نا» که به‌تازگی توسط انتشارات دارالصدر منتشر شده، زندگی شهید سید محمدباقر صدر و کوشش‌ها و مصائب ایشان در مسیر تعالی فکر و جان انسان‌ها را روایت می‌کند. “نا” با استناد به منابع موجود پیرامون زندگی شهید صدر، جزئیات زندگی، فعالیت‌ها و خانواده‌ی ایشان را در یک روایت نه‌چندان بلند، آورده است که خواندن آن دریچۀ روشنی به زندگی این عالم ناشناخته بازمی‌کند.

*کتاب «نا» چطور خلق شد؟

این‌طور که از پژوهشگاه صدر با من تماس گرفتند و گفتند کارهای قبلی من را دیده‌اند و پیشنهاد تولید کتابی درباره زندگی شهید صدر را دادند. همان ابتدا دلم خالی شد، چون صدرها همیشه برای من جذاب بوده‌اند. اما خود شهید صدر در ذهن بیشتر ما آدمی است که هست؛ در همین حد که اسمش را شنیده بودم، می‌دانستم در عراق زندگی می‌کردند و در زمان صدام با خواهرشان شهید شدند. مهم‌تر از همه‌ی اینها در حوزۀ علوم انسانی هم اسم فلسفتنا و اقتصادنا را شنیده بودم.

محمدباقر صدر از جهت شخصیت علمی‌اش برایم مهم بود. ولی برای این کار مردد بودم و راحت نپذیرفتم. چون شناخت زیادی نداشتم. بنابراین به درخواست من چند کتاب فرستادند که بخوانم و با ایشان آشنا بشوم. کتاب شرح صدر را که خواندم موضوع برایم بسیار جذاب شد و ناخودآگاه، من را کامل به خودش مشغول کرد، طوری که مدام با دوستانم درباره‌اش گفت‌وگو می‌کردم.

*در مقدمه‌ی کتاب درباره‌ی تصویری که از شهید صدر پیش از نوشتن «نا» داشتید گفتید، پس از نوشتن، این تصویر چه تغییری کرد؟

همان عکس و همان تصویر برایم مأنوس‌تر شد: عالم متفکری که سرش به نوشتن و اندیشیدن گرم است. گاهی کسی را دوست داریم و این دوست داشتن فقط حسی است، اما گاهی این دوست داشتن همراه با شناخت است. الآن علاقه‌ی من به شهید صدر در این وضعیت است و حالا می‌توانم به ایشان به‌طور فعال فکر کنم.

*چرا به اسم «نا» برای این کتاب رسیدید؟

در طول این روایت، احساس می‌کردم اگر آدم‌ها «ما» بودند، محمدباقر صدر شهید نمی‌شد. شهید صدر برای «مابودن» خیلی زحمت کشید و در تجربه‌های زندگی ایشان هم مشهود است که هر وقت مشکلی پیش می‌آمد، (حصری بود، دستگیری یا انزوا رخ می‌داد) ما بودن راه‌حل خارج شدن از بن‌بست می‌شد. اتفاق بد وقتی افتاد که آن شکاف ایجاد شد و ما دیگر ما نشد. این مسئله در آن روزهایی که می‌خواندم و مخصوصاً روزهایی که می‌نوشتم برایم خیلی غم‌انگیز بود، چون وقتی می‌نویسم با یک موضوع به‌طور فعالانه متصل می‌شوم و این حسرت و ناراحتی را بسیار بیشتر احساس می‌کردم. هنوز هم که یادش می‌افتم بغض می‌کنم. به نظرم اتفاقی بود که می‌شد نیفتد.

خود شهید صدر هم روی همین تأکید می‌کند، خود امت با همین ما شدن شکل می‌گیرد و حریم امام با همین ما شدن حفظ می‌شود. هنوز و همیشه، ضربه‌هایمان را از همین ما نبودن می‌خوریم و خورده‌ایم.

* «نا» برای چه کسانی روایت می‌کند؟ مخاطب نا چه کسانی هستند؟

درست است که محتوا تعیین می‌کند چگونه بنویسم، اما مخاطب مشخص می‌کند که نقاط اثر کجا باشد و کجاها باید پررنگ‌تر باشد. برای من نسل جوان مهم است؛ چون اثرگذارترین و فکورترین بخش جامعه هستند. اولین جایی که نوشته‌ها می‌توانند جریان‌ساز بشوند، در ذهن و فکر جوان‌هاست. برای خودم جوان تحصیل‌کرده و اهل کتاب مدنظر بوده است؛ یعنی کسی که سطحی از دغدغه‌مندی را داشته باشد و با کتاب که مواجه می‌شود فرقش را با روزنامه یا سرگرمی بفهمد. کتاب من برای تفنن نیست؛ یعنی هیچ تلاشی نکردم برای اینکه کتاب نا سرگرمی ایجاد بکند، یک نفر بخواند و فقط وقتش را بگذارند. مخاطبِ هدفم نسل جوانی است که اهل مطالعه و دغدغه‌مند است.

*تفاوت «نا» با دیگر آثاری که درباره شهید صدر نوشته شده‌اند چیست؟

به نظر من نویسنده، زاویه نگاه و نسبتش با موضوع در اثری که خلق می‌کند تأثیر دارد. تفاوت اصلی این کتاب با کتاب‌های دیگر در اینجاست که مریم برادران روایت خودش از شهید صدر را نوشته است. مثلاً خیلی‌ها می‌پرسند تفاوت نا با شرح صدر چیست؟ مهم‌ترین نقطه‌قوت شرح صدر این است که راوی مستقیم روایتش می‌کند، هیچ‌چیزی نمی‌تواند جای این نقطه‌قوت را بگیرد. یعنی خیلی روایت دست‌اولی است؛ اما روایت من، دست‌اول نیست. البته سعی کردم هر منبعی درباره ایشان بود را بخوانم. اما مطمئنم نقطه‌ضعف و نقاط خالی زیادی دارد. حتی من یک جاهایی نتوانستم با موضوع ارتباط برقرار کنم و ننوشتم و خاطره‌های قشنگی داشتم که ظرفیت متنم را نداشت و کنارش گذاشتم.

*چه چیزهایی نوشتن کتاب «نا» را برای شما سخت می‌کرد؟

من داستان‌نویس نیستم، یعنی سعی می‌کنم سندیت متن را حفظ کنم. خود این، دشواری‌های بسیاری را به همراه دارد، هم باید جذاب بنویسی، هم سندیت را حفظ کنی، هم تصویر خلق کنی و هم اینکه این تصویر خودش باشد؛ کسی که او را می‌شناخته وقتی این کتاب را می‌خواند، این همانی تداعی شود. یعنی تخیل آن‌قدر روایت را دستکاری نکند که از موضوع اصلی دور شود. علاوه‌بر همه‌ی اینها وقتی درباره کسی که دوست داری می‌نویسی خیلی باید از خودت در نوشتن مراقبت کنی. اگر تأمل انتقادی نداشته باشی و سوال نپرسی و خودت و او را نقد نکنی، نتیجه کار به اغراق نزدیک می‌شود و از فهم مخاطب فاصله می‌گیرد. در این موارد سعی کردم، ولی نمی‌دانم چقدر موفق بوده‌ام.

*آیا بخشی از زندگی شهید صدر بوده که بخواهید بنویسید اما نتوانستید؟

بله، گاهی متنم ظرفیت خاطراتی را نداشت. البته اندک بودند؛ مثلاً روایتی از ارتباط عبدالعزیز حکیم با ایشان بود که عبدالعزیز در یازده‌سالگی کتاب کوچکی درباره نماز می‌نویسد که ۱۰ صفحه بیشتر نداشته. در همان عالم کودکی فکر می‌کند تنها کسی که خوب است کتاب او را تصحیح کند محمدباقر صدر باید باشد! سراغ ایشان می‌رود درحالی‌که در درس خارج بوده‌اند. اما از این نوجوان استقبال می‌کند و می‌پذیرد که کتاب او را تصحیح کند و چند روز بعد با یادداشت‌هایی بر متن به او برمی‌گرداند و می‌گوید «اگر پدرت این کتاب را چاپ نکرد، من حاضرم چنین کنم!» خود عبدالعزیز حکیم در اینجا گفته بود رفتار او در مقابل بزرگ و کوچک رفتار انبیا را برایم تداعی می‌کرد.‌

*کدام ویژگی شخصیت ایشان شما را خیلی جذب کرد؟

همه‌ی ویژگی‌های ایشان جذاب است، یک آدم که به همه‌ی ابعادش توجه کرده و رشدشان داده است. نمی‌شود او را به این ابعاد تجزیه کرد، یعنی وقتی بُعد عاطفی ایشان را نگاه می‌کنید، محبت فراوان شهید صدر وقتی معنی دارد که علمش را ببینیم. آدمی در این سطح علمی است که محبتش به دل می‌نشیند، وگرنه برای یک آدم معمولی این میزان محبت کردن در خانواده شاید طبیعی باشد. ارتباط پدرانه‌اش با شاگردانش با آن تواضع و مهربانی وقتی برایم جذاب است که در همین سطح علمی او را نگاه می‌کنم یا در کنارش می‌بینم برای اینکه آنها نوآور شوند چطور تشرشان می‌زند که بیشتر فکر کنند و باهم مباحثه‌های کارساز داشته باشند. اثرگذاری کنش‌گرانه او در حل بسیاری از مسائل اجتماعی و سیاسی وقتی برایم معنادار است که می‌بینم درعین‌حال چشمداشتی به مقام و جایگاه و اعتباریات دیگر ندارد و همین‌هاست که او را در مقام مرجعیت مردمی می‌نشاند.

من ایشان را یک آدم یکپارچه می‌بینم که همه‌ی ابعادش در کنار هم خوب و تکمیل‌کننده و معنابخش هستند. من در میدان‌های علمی می‌بینم که متأسفانه خصیصه‌های ناهنجاری رایج است مثل حسادت، عصبانیت، خودبزرگ‌بینی، که به‌طور طبیعی وجود دارند! ولی این آدم در عین علمی بودن در ساحات مختلف کاملاً با اخلاقی رشدیافته رفتار می‌کند و اتفاقاً این‌گونه بودن برایش طبیعی است.

*ما در جامعه به کدام ویژگی شهید صدر نیاز داریم؟

آدم‌هایی مثل شهید صدر سعی کردند انسان باشند. اگر بخواهیم انسان باشیم باید این‌طور زندگی کنیم. ما در جامعه‌مان بسیار از اخلاق و انسانیت و اسلامیت حرف می‌زنیم، اما چقدر مراعاتشان می‌کنیم؟ یعنی نمی‌توانیم بگویم ما نمونه‌های خوبی برای اسلامیت و انسانیت و عالمیت هستیم.

من این نکته را هم یادآور شوم؛ الگوی کامل ما فقط رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه (علیهم‌السلام) به‌عنوان انسان‌های کامل‌اند. درعین‌حال در دنیای امروز که آن انسان‌های کامل درک نشده‌اند، امثال محمدباقر صدر، نمونه‌های خوبی هستند برای اینکه ببینم در همین عصر حاضر امکان طور دیگری زندگی کردن و امکان نزدیک شدن به آن الگوهای کامل وجود دارد و ناشدنی نیست.

برای زندگی من و امثال من، الگو شدن شهید صدر به این معنی است که بزرگ‌منشی را از او یاد بگیرم، اگر یک معلم هستم، از ویژگی‌های پدرانه او در عین نقدپذیری و ارج نهادن به اندیشه در زیست معلمی الهام بگیرم و با این الهامات مأنوس باشم، ضعف‌های خودم را اصلاح کنم و امیدوار باشم به اینکه یک انسان معمولی هم می‌تواند رشد کند. امید انسان را رشد می‌دهد.

زندگی‌نامه‌نویسی برای من مهم است؛ پر است از امیدواری. وقتی این آدم‌ها را می‌بینم دلم گرم می‌شود که «می‌شود جور دیگری شد». به نظر من این آدم‌ها انسان‌هایی بودند که سعی کردند خودشان را به الگوهای دینی نزدیک کنند و به نظر موفق بودند. شهید صدر ایمان داشت که راه انسان کامل را می‌شود طی کرد، این امیدبخش است و راه را هموار می‌کند.

*نگارش کدام فصل «نا» برای شما سخت‌تر بود؟

فصل آخر، خیلی دردناک بود. نوشتن برگ آخر زندگی شهید صدر برایم سخت تمام شد، تا وقتی که فصل آخر را ننوشتم اسمش نا نشد. وقتی این اسم را مطرح کردم هم شاید شنوندگانی بودند که خیلی دوستش نداشتند و همین حالا هم می‌شنوم که «اسمش خوب نیست.» اما این عنوان از حس درونی من برخاسته که در هم‌نشینی با او سرریز شده، پس تا حد خوبی انتخاب مطلوبی است.

*از تجربه ارتباطتان با خانواده شهید صدر بگویید؟

وقتی کنار فاطمه خانم و اسماً بودم کاملاً حس می‌کردم که با همان قصه‌ها هنوز زندگی می‌کنند. در کتاب «به‌رنگ صبر» همه مصائبی که بر این خانواده گذشته، ذکر شده است. من همان یک جلسه هم که به ملاقاتشان رفتم قصدم گفت‌وگو نبود، چون نمی‌خواستم اذیتشان کنم و برایشان زحمتی باشم. همین دیدن آنها برای اینکه بتوانم بفهمم در مورد چه کسانی می‌خواهم حرف بزنم خوب بود. درک همان بزرگواری‌ها و گرمی ارتباطات، توصیفات مرا در ارتباط با دیگران، چه خانوادگی و چه با دیگری، را غنی کرد. همان یک جلسه حضوری و چند بار مکالمه تلفنی، به من جنس محبت و بزرگواری فاطمه خانم را چشاند. اینکه فهمیدم انسان رهایی است و این‌همه مصیبت نه‌تنها روحش را نکُشته، بلکه نوعی شکفتگی از درون دارند. همان چند لحظه‌ای که اسماً را دیدم نوع گفت‌وگو و تعاملشان با مادر و تعامل مادر با ایشان کاملاً نشان می‌داد که زندگی چقدر در دستان فاطمه خانم مهار شده است. اینکه من نوشتم سلطان مهربان واقعاً سلطان بودن را در عین مهربانی درک می‌کردم. «صدر بودن» را در همان لحظات کوتاه توانستم ببینم و این کمک کرد که وقتی که داشتم کتاب را می‌نوشتم، امیدوار باشم که دارم درست تکه‌های پازلم را کنار هم می‌چینم. کمااینکه وقتی متن نهایی را خواندند گفتند: گویا همه‌جا با ما حاضر بودی.

*برای سوال آخر، دوست دارید «نا» چطور معرفی بشود؟

من کارم را کرده‌ام، تا حد امکان سعی کردم بشناسم و سعی کردم دوست داشتنم را با دیگران به اشتراک بگذارم. دوست دارم آدم‌هایی که این کتاب را می‌خوانند، علاوه‌بر لذتی که، امیدوارم منتقل بشود، به‌سراغ آثار شهید صدر بروند. آثار هم فقط کتاب نیست، یک قسمتش همان خلق‌وخوی ایشان و زنده و جاری شدن آن در جامعه است. فقدان چشم‌پوشی از خطاها، نقدپذیری و تفکر به‌جای تقلید، از صفات ضعف ما هستند. همین نقادی عالمانه و با اخلاق را در ایشان بسیار دوست داشتم چون نقطه‌ی مهم در علم‌ورزی است. ما در جامعه‌ی علمی خودمان این‌گونه نقادی را کم داریم و برای همین جلو نمی‌رویم و احساس خوشایند باهم رشد کردن را نمی‌چشیم.

*اگر سخن پایانی هست بفرمائید؟

نابغه بودن شهید صدر قابل‌اعتنا است، اما ایشان فقط نابغه نیست. نبوغ هرچند که یک داده‌ی ارزشمند خدادادی است؛ اما شهید صدر را مرعوب و تافته جدابافته نکرد. به نظرم بیش از اینکه بگوییم ایشان یک نابغه است، بهتر است بگوییم متفکری در جامعه است؛ چراکه تأکید بر نبوغ می‌تواند فاصله‌ی مخاطب را از ایشان زیاد کند.

به نظرم هرکسی این کتاب را بخواند از جنبه‌ای با شهید صدر نقطه‌ی تلاقی پیدا می‌کند. من از زاویه درگیری‌های علمی، کسی که خانه‌دار است، از بُعد عاطفی و شخصی، یا یک سیاستمدار از جنبه‌ی سیاست فکورانه و اخلاق‌مند. سعی کردم آن‌قدر که ممکن است به ابعاد مختلف ایشان در حد اشاره بپردازم.

«صحبت صدر٣؛ روایت نا» برگزار شد

به گزارش ایکنا، سومین نشست از سلسله نشست‌های «صحبت صدر»، با عنوان «صحبت صدر٣؛ روایت نا» شامگاه جمعه، ۳۰ آبان‌ماه، به صورت مجازی و با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا جوان‌آراسته، نویسنده و پژوهشگر حوزه دین و فرهنگ و مهدیه پالیزبان، عضو مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر و پژوهشگر حوزه تاریخ شفاهی و با اجرای فاطمه نباتیان در لایو اینستاگرام صفحۀ پژوهشگاه شهید صدر برگزار شد.

حجت‌الاسلام جوان‌آراسته اظهار کرد: کتاب «نا» کتابی مختصر است که با قلم خوبی نوشته شده و نویسنده کتب دیگری را نیز در مورد برخی شهدا نوشته است و در مجموع قلم پخته‌ای دارد. البته کتاب فصل‌بندی کوتاهی دارد که خواندن آن را ساده و روان می‌کند؛ وقفه اضافه و زیاده‌گویی ندارد و سبب می‌شود، لُب مطلب سریعاً به مخاطب منتقل شود. ضمن اینکه صفحه‌آرایی معمولاً در کتب مورد توجه نیست، ولی در این اثر به خوبی دیده می‌شود و سبب ارتباط مؤثر با خواننده و همراهی او با اثر می‌شود.

وی افزود: آغاز کتاب با نوشته‌ای از نویسنده درباره چرایی نوشتن این اثر همراه است؛ او این مقدمه را به زبان روایت نوشته که فوق‌العاده جذاب است، ولی بعد از پیش‌گفتار تمامی متن در قالب گزارش روان نوشته شده است . البته اگر همه متن براساس روایت نوشته شده بود، بهتر بود و شاهد همدلی بیشتری می‌شدیم. البته ایشان شاید خواسته حجم کتاب کم شود و این قالب را برگزیده است.

شهید صدر نگاه فلسفی به دین را الحاد نمی‎دانست

جوان‌آراسته در نشست «صحبت صدر٣؛ روایت نا» با بیان اینکه شهید صدر مخاطب دین را انسان معاصر و نه فقط مسلمین می‌دانست، اضافه کرد: شهید صدر در خانواده‌ای زیست کرده که همه به علم و تقوا شهره بودند، ما در مورد کسی صحبت می‌کنیم که از خانواده مرجعی و حوزوی است؛ در کنار این تاریخ را هم ببینیم، ما در مورد فردی صحبت می‌کنیم که مربوط به چند دهه قبل است؛ هنوز عراق کمونیستی بود و انقلاب ایران رخ نداده بود؛ او آن دوره در مورد فلسفه نوشت، در حالی که امروز هم نگاه فلسفی به دین با گلایه همراه است. ایشان در چند دهه قبل فلسفتنا، اقتصادنا و مجتمعتنا را نوشت، در حالی که ما بعد از ۴۰ سال از انقلاب به فکر اقتصاد اسلامی افتاده‌ایم؛ بنابراین صدر از زمان خود جلوتر بود.

پژوهشگر حوزه تصریح کرد: شخصیتی که نگاه فلسفی به دین را الحادی نمی‌داند، طبیعتاً روشنفکر است؛ سال‌ها بعد او از شریعتی تمجید می‌کند؛ زیرا او بلد است با مردم حرف بزند؛ صدر مسئله ارتباط با جامعه را می‌بیند و مشکلات را حس کرده و برای آن پاسخ می‌یابد نه صرفاً دست به تحقیق کتابخانه‌ای بزند. طبق مطلب کتاب «نا» صدر وقتی رساله عملیه می‌نویسد، بخش‌هایی از آن را که نوشت به اقشار مختلف مردم و به خصوص دانش‌آموزان داد تا نظر آنها را بگیرد که می‌فهمند یا خیر؛ یعنی رساله می‌نویسد تا مخاطب آن را بفهمد، در حالی که همین الان رساله عملیه داریم که مخاطب نمی‌تواند آن را بفهمد.

فرمول شهید صدر در حل مسائل جامعه

جوان‌آراسته افزود: شهید صدر به طلاب خود توصیه می‌کرد مسائل روز را احصا و با دانش فقهی و اصولی آن مسئله را حل کنند؛ خود او کناری می‌نشست و تمرین طلاب برای مواجهه با جامعه را می‌دید؛ او اصرار داشت طلاب به صورت کار تیمی و با استفاده از متون دینی، تفسیر و فقه و اصول به حل مسائل بپردازند؛ صدر تأکید می‌کرد که بیش از آنکه مطالعه کنید، فکر کنید. او قائل به ۹۰ درصد اندیشه و فکر و ۱۰ درصد مطالعه بود؛ روش شهید صدر مطالعه به اضافه انبوهی از تفکر است. او وقتی با بقال محله حرف می‌زد و سوار تاکسی می‌شد و داده‌هایی را می‌دید با تفکر درصدد حل آنها بود. این رویه در شهید مطهری هم دیده می‌شود.

این پژوهشگر مطالعات دینی با بیان اینکه شهید صدر حتی از روی تقیه می‌توانست علی‌الظاهر با انقلاب همراهی نکنند و وارد این همه دشواری در مواجهه با رژیم عراق نشود، در نشست اینستاگرامی «صحبت صدر٣؛ روایت نا» تصریح کرد: براساس «کتاب نا» ابوعلی، فرستاده رژیم بعث عراق، به سراغ شهید صدر رفت و از او خواست که از انقلاب ایران حمایت نکند و فتوای حرمت همکاری با حزب بعث را با حزب‌الدعوة جایگزین کند و در این صورت رئیس‌جمهور به دست‌بوسی می‌آید و رأی صدر در ادارات عراق نافذ می‌شود و … . ابوعلی حتی به او پیشنهاد داد که با یک روزنامه مصاحبه کند و طوری حرف بزند که از انقلاب ایران حمایت نشود، ولی صدر نپذیرفت؛ این رفتار صدر حتی سبب گریه فرستاده رژیم عراق شد.

وی افزود: صدر سیاست به خرج نداد و حتی حاضر نشد تلویحاً طوری حرف بزند که در حمایت از انقلاب نباشد؛ این نشان می‌دهد که رژیم بعث در موضع انفعال است؛ البته صدام او، خواهرش و حتی دکتر معالج او را اعدام کرد، ولی اگر از مدرسه امام حسین(ع) نگاه کنیم، همان طور که امام حسین(ع) زیر بار زور نرفت، او هم نرفت. او در مدرسه امام حسین(ع) درس خوانده که زنده بودن و شهادتش پیروزی است. این شخصیت رفیع‌تر از آن بود که زیر بار این رژیم برود.

نگاه شهید صدر در مورد مهدویت

این استاد و پژوهشگر دینی در مورد نگاه شهید صدر در مورد مهدویت تصریح کرد: اگر کسی در تاریکی فریاد نزند همه به ظلمت و تاریکی عادت می‌کنند؛ اگر صدر فریاد نمی‌زند مردم عراق به ظلمت دوره صدام عادت می‌کردند، او لازم بود تا مرز بین ظلمت و نور را تفکیک کند. در مورد مهدویت هم باید آن را به حاکمیت وصل کنیم؛ بخشی از علما معتقدند که قبل از ظهور و در دوره غیبت اجازه تشکیل حکومت نداریم، ولی صدر در جبهه مقابل است؛ او در مبانی اندیشه‌ای نزدیک به امام و معتقد است که باید حکومت تشکیل شود؛ او حزب‌سازی کرد که عجیب است؛ امروز سخن نمی‌گوییم که حزب امری عادی است، او در جامعه سوسیالیستی و دیکتاتوری و در چند دهه قبل از حزب سخن گفت. او دنبال ایجاد حکومت بود تا جامعه را برای رساندن به جامعه مهدوی آماده کند؛ لذا از این منظر به جریان انقلاب و دیدگاه‌های امام نزدیک بود.

مهدیه پالیزبان، عضو مؤسسه امام موسی صدر، نیز با بیان اینکه استقبال از کتاب «نا» (نوشته مریم برادران درباره زندگی شهید صدر) نشان می‌دهد که مخاطبان زیادی دوست دارند که چنین شخصیت‌هایی را بشناسند، گفت: جامعه با همه تحولات رخ داده نیاز به شناخت چنین شخصیت‌ها و اندیشه‌هایی دارد؛ لذا باید به اشکال مختلف به این کار بپردازیم. البته این کتاب نقاط قوت زیاد و نقاط ضعف‌هایی هم دارد.

نویسنده کتاب‌های آدم‌ربایی در لیبی و ایام غربت با اشاره به ارتباط میان شهید صدر و امام موسی صدر، اضافه کرد: امام موسی صدر چند سال در نجف بودند و هر دو بزرگوار با هم مباحثه داشتند؛ هر دو شخصیت در فقه نوآور و صاحب اندیشه درخشانی بودند؛ فکر روشنی داشتند و تیزبین بودند طبیعتاً جنس فعالیت‌های آنها متفاوت بود به خصوص وقتی امام موسی وارد لبنان می‌شود؛ البته این ارتباط در آنجا هم حفظ می‌شود؛ ولی در دوره تاریخی که شهید صدر در فشار حکومت بود امکان نامه‌نگاری زیاد نبود، ولی با این حال پیغام‌هایی میان آنها رد و بدل می‌شد. امام موسی شهید صدر را آینده حوزه و بسیار برجسته و متفکر می‌دانست؛ البته متأسفانه سند و مدرک زیادی از ارتباط ایشان باقی نمانده، ولی هر کدام در بخشی از اندیشه‌ها مشترک بودند و در برخی موارد هم روش مختلفی در اصلاح جامعه داشتند؛ امام موسی در جایگاه مجلس اعلا در برهه‌هایی که فشار بر صدر زیاد بود تلاش کرد تا این فشارها کم شود.

وی تصریح کرد: امام موسی در نوع فعالیت‌ها و نفوذی که داشت همچنین وجود این تفکر که آزادی همه افراد ولو مخالف او باشند باید محترم شمرده شود بنابراین به نظر می‌رسد اگر ایشان ربوده نمی‌شدند قطعا حمایت زیادی از صدر می‌کردند و تلاش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را رقم می‌زدند. برخی می‌‌گویند که امام موسی صدر چون در جامعه لبنان بود و این کشور به تنوع فرهنگی مشهور است، مجبور بود که مشی خاص فکری را دنبال کند؛ بنده معتقدم این زاویه نگاه به وی درست نیست؛ موسی صدر مسیر خود را آگاهانه انتخاب کرد؛ او اگر در حوزه می‌ماند آینده درخشانی داشت.

عضو مؤسسه امام موسی صدر در «صحبت صدر٣؛ روایت نا»اضافه کرد: بزرگانی هم از وی خواستند که در حوزه بمانند، ولی او فضای حوزه را برای خود قانع‌کننده نمی‌دانست؛ لذا قبل از آن که چیزی بر او تحمیل شود لبنان و فعالیت منطقه‌ای اسلامی را انتخاب کرد؛ شهید صدر هم آگاهانه حوزه را انتخاب کرد تا وضعیت حوزه و مرجعیت را ساماندهی کند. این طور نبود که همه چیز بر این دو شخصیت تحمیل شده باشد و صدر مجبور باشد در حوزه بماند و امام موسی در لبنان و دیگر کشورهای اسلامی فعالیت کند، بلکه خودشان با آگاهی این مسیر را انتخاب کردند و هر دو مسیر الهی و وظیفه و تکلیف را پیمودند. امروز هم مهم‌ترین کار ما نشان دادن مؤلفه‌های دینداری حقیقی به تبعیت از اندیشه چنین شخصیت‌هایی است.

یک روایت آرام؛ نقدی برکتاب نا

محمدصالح سلطانی در یادداشتی با عنوان یک روایت آرام به نقد و معرفی کتاب نا می‌پردازد. این یادداشت را که در مجلۀ الکترونیک کتاب فردا منتشر شده است در ادامه می‌خوانید.

«شهید سید محمدباقر صدر» برای بسیاری از ما بیش از هرچیز، یادآور یک بزرگراه است؛ بزرگراهی شیک و دوطبقه در شمال تهران. کمی اگر اهل مطالعه باشیم، با یکی ـ دو عبارت مثل «نابغۀ حوزه‌های علمیه» یا «شهید مظلوم» از او یاد می‌کنیم و تمام. محمدباقر صدر برای ما، تصویری محو است؛ سیدِ ناشناخته‌ای که به اندازۀ اعتبارش قدر ندیده و مظلومیتش حتی پس از شهادت هم ادامه پیدا کرده.

«نا» با این اسم کوتاه و مختصر، تلاشی محترم برای شکستنِ سکوت است؛ کتابی که پیش و بیش از هر چیز، وام‌دارِ سوژۀ جذاب و بکری است که سراغش رفته. زندگیِ پرتلاطم و روایت‌نشدۀ شهید صدر، انبوهی از موقعیت‌های جذاب و روایت‌های خاص را در اختیار هر نویسنده‌ای قرار می‌دهد تا طرحی از یک زندگیِ عالمانۀ پر از رنج در اختیار مخاطبش قرار دهد. «نا» از این جهت، کتاب ارزش‌مندی است؛ کتابی کم‌حجم که به بازخوانی داستان زندگی شهید محمدباقر صدر می‌پردازد. «نا» زندگی‌نامه‌ای چارچوب‌مند است. «مریم برادران» پس از سال‌ها تجربۀ موفق در روایت‌نویسی، حالا به همان سبک مألوف و دوست‌داشتنی‌اش، زندگی شهید صدر را برای مخاطبش بازگو می‌کند.

یک‌دست و درون‌گرا

روایتِ مریم برادران از زندگی شهید صدر در «نا» آرام است. انتخاب کلمات و آهنگ جملات، نرم است و لحنی درون‌گرا به اثر داده. این تمهید، موقعیت‌های خانوادگیِ زندگیِ شهید صدر را به خوبی به خوانندۀ کتاب منتقل می‌کند. یکی از نقاط قوّت کتاب، همین روایت‌های جذاب از درون بیت صدر است. اما هنگام نوشتن از مبارزات شهید و صحنه‌های حماسی، «نا» به وضوح اُفت می‌کند و بسیاری از موقعیت‌های مناسب برای گفتن از جنبه‌های پرشورٍ زندگیِ صدر را هدر می‌دهد. شاید بیراه نباشد اگر بنویسم صدرِ کتابِ «نا» بیش از آنچه انتظار می‌رود آرام است. گریه‌های شهید صدر بیش از خطابه‌هایش در این کتاب روایت شده‌اند و نقاط عطف، قدرت درگیر کردن مخاطب را ندارند. حتی صحنه‌های جانسوزی مثل دستگیری و اعدام شهید صدر، عملاً از کتاب حذف شده و با حداقل کلمات بازگو شده‌اند. لحنِ یک‌دستِ کتاب، اگرچه خواندنش را آسان می‌کند، تصویر متناسبی از شخصیت شهید صدر در قاب چشمان مخاطب نمی‌نشاند.

جزئیات ارزش‌مند

نویسنده در مقدمۀ «نا» از مشکلات و چالش‌هایی که در راه نوشتن کتاب تجربه کرده، به تفصیل نوشته؛ چالش‌هایی که جمع‌آوری اطلاعات و تکمیل مطالب را برای مریم برادران دشوار کرده. با وجود همۀ این چالش‌ها اما «نا» جزئیات دقیقی از زندگی شهید صدر را در دل خود دارد؛ جزئیاتی که خواندنشان برای مخاطب کتاب، تازه و غافل‌گیرکننده است. خاصه آنچه رابطۀ شهید با اساتیدش در کتاب آمد، بسیار خواندنی است. هر بخش «نا» فصلی از زندگی شهید صدر را بازگو و در روایتش، پازل تصویرِ این قهرمانِ نابغه را برای خوانندۀ کتاب کامل می‌کند.

خوش‌خوان و خواندنی

شهید صدر آن‌قدر در میان ما گمنام است که هر روایت مکتوبی می‌تواند نوری تازه باشد و درکی نو از زندگی این مجتهدِ مبارز ارائه کند. «نا» با حجم کم و روایتِ منسجمش، حتماً بهترین گزینه برای دیدار با زندگی و زمانۀ شهید سیدمحمدباقر صدر است. کتابی خوش‌خوان و آرام که پرتره‌ای از یک زندگیِ پر از رنج و دانش را پیش چشم مخاطب می‌آورد؛ طرحی که البته می‌توانست با جزئیات بیشتر و پرداختِ دقیق‌تر به سویه‌های مبارزاتیِ زندگیِ شهید کامل‌تر باشد، اما در وضع موجود هم حتماً خواندنی است.

این کتاب را از فروشگاه سایت خریداری کنید

«صحبت صدر٣؛ روایت نا» برگزار می‌شود

نشست زندۀ اینستاگرامی صفحۀ رسمی پژوهشگاه شهید صدر، با عنوان «صحبت صدر٣؛ روایت نا» برگزار می‌شود.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه شهید صدر، نشست زندۀ اینستاگرامی «صحبت صدر٣؛ روایت نا» روز جمعه، ٣٠آبان ١٣٩٩ ساعت ١٩:٠٠ برگزار می‌شود.

در این نشست حجت‌الاسلام‌والمسلمین رضا جوان آراسته، نویسنده و پژوهشگر حوزه دین و فرهنگ، و سرکار خانم مهدیه پالیزبان، عضو مؤسسۀ فرهنگی‌تحقیقاتی امام موسی صدر و پژوهشگر حوزۀ تاریخ شفاهی،‌ از کتاب «نا» خواهند گفت.

کتاب نا روایت مریم برادران از زندگی شهید صدر است که در مهرماه ١٣٩٩ به چاپ رسید و اکنون پس از یک ماه چاپ سوم این کتاب روانۀ بازار کتاب شده است.

پیش از این نیز نشست‌های صحبت صدر ١ و ٢ با عنوان «روحانیت چنان‌که صدر می‌گفت» و «آثار شهید صدر را چرا و چگونه بخوانیم؟» برگزار شد که فیلم آن در صفحۀ رسمی پژوهشگاه شهید صدر موجود است.

پخش زندۀ این نشست را از صفحۀ رسمی اینستاگرام پژوهشگاه شهید صدر به آدرس زیر ببینید:
https://www.instagram.com/shahidsadr/

همچنین می‌توانید این کتاب را از فروشگاه سایت خریداری کنید.

فرصت صدرخوانی

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه شهید صدر، این پژوهشگاه در هفتۀ کتاب و کتاب‌خوانی، در طرح «فرصت صدرخوانی»، تمامی آثار عربی و فارسی از شهید صدر را با تخفیف ویژه به فروش می‌رساند.
در طرح فروش ویژه «فرصت صدرخوانی»، همۀ آثار پژوهشگاه شهید صدر با ٢٠ درصد تخفیف ویژه،‌ به‌علاوه ۵٠٠٠ تومان تخفیف ارسال پستی به سراسر کشور، در فروشگاه سایت پژوهشگاه شهید صدر عرضه می‌شود. این طرح که از ابتدای هفتۀ کتاب و کتاب‌خوانی (٢۴آبان) آغاز می‌شود تا پایان آبان‌ماه ادامه خواهد داشت.

تازه‌های نشر پژوهشگاه شهید صدر عبارت‌اند از:
«نا»: کتاب «نا» آخرین کتاب منتشرشده درباره شهید صدر است که در آن مریم برادران به روایت زندگی شهید صدر پرداخته است. این کتاب در کمتر از یک ماه به چاپ سوم رسید.

شرح‌صدر: کتاب «شرح‌صدر» ترجمه کتاب «شهید الاُمة و شاهدُها» اثر شیخ محمدرضا نعمانی از شاگردان و همراهان شهید سید محمدباقر صدر است. او تنها کسی بود که توانست به‌دور از چشم مزدوران بعثی در دوران حصر، همراه شهید صدر و خانواده‌اش باشد و این فرصت استثنایی سبب شد او تنها کسی باشد که روایت‌هایی دست اول را از یکی از مهم‌ترین دوره‌های زندگانی آن شهید والامقام ثبت و ضبط کند.

سنت‌های تاریخی در قرآن کریم: کتاب «سنت‌های تاریخی در قرآن کریم» گفتارهایی تفسیری از استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر است. وی این درس‌ها را پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و بنا بر ضرورت‌های پیش‌آمده در عرصه سیاسی‌اجتماعی عراق و جهان اسلام ارائه کرد. شهید صدر در این سخنرانی‌ها به ابداع روش تفسیری مهمی با عنوان تفسیر موضوعی دست زده است.

علوم قرآنی: کتاب علوم قرآن مجموعه‌درس‌های علوم قرآن است که استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر در سال ١٣٨۴ق. برای تدریس در دانشکدۀ اصول‌الدین بغداد به رشته تحریر درآورده بود.

برای تهیۀ آثار شهید صدر با تخفیف ویژه در طرح «فرصت صدرخوانی» به فروشگاه سایت پژوهشگاه شهید صدر مراجعه فرمایید

آیت‌الله اعرافی: حوزۀ ایران و عراق از عدم شناخت شهید صدر، خسارت می‌بینند.

آیت‌الله اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه، با اعضای پژوهشگاه شهید صدر دیدار کرد و به تماشای بخش‌هایی از مستند تلوزیونی شهید صدر «آغازگر یک پایان» نشست. مستند «آغازگر یک پایان» درباره ابعاد شخصیتی شهید صدر به‌همت اعضای پژوهشگاه شهید صدر و سازمان هنری رسانه‌ای اوج در حدود ۲۰۰دقیقه و در چهار قسمت۵۰ دقیقه‌ای در عراق و ایران تهیه و تولید شده است که به‌زودی از صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران نیز پخش خواهد شد.

آیت‌الله اعرافی با ابراز خرسندی و تشکر از فعالیت‌های پژوهشگاه شهید صدر به تبیین ابعاد شخصیتی شهید صدر و لزوم الگوسازی از آن عالم مجاهد برای حوزه و دانشگاه پرداخت.

آیت‌الله اعرافی در اکران اختصاصی از مستند تلوزیونی شهید صدر «آغازگر یک پایان» فرمود: نسبت بنده و شهید صدر، نسبت عاشق و معشوق است؛ عشقی که از چهارده پانزده‌سالگی شروع شد. حدوداً از سال ١٣۵۵ که نوجوان بودم همراه با چند طلبۀ دیگر جلسۀ درسی را برگزار کردیم و در محضر آیت‌الله سید کاظم حائری (از شاگردان مبرز شهید صدر) درس فلسفتنا را خواندیم. در آن سال‌ها موج فلسفتنا و اقتصادنا در همۀ عالم اسلام و حوزه‌ها طنین‌افکن شد و طبعاً نسل جوانِ همراه و همدل با امام و انقلاب اسلامی به این نوع کارها و این نوع نگاه علاقه‌مند بودند. ما هم به‌عنوان نسل نوجوانِ تازه‌به‌حوزه‌آمده که شور انقلاب هم داشتیم و در کنار آن پیگیرِ مسائل و سؤال‌های نسل جوان و دانشگاه‌ها بودیم، این کلاس درس را به راه انداختیم. در میان متفکران آن زمان که هم قابل اعتماد باشد و هم آگاه به نیازهای زمان و هم با ادبیات روز آشنا باشد و بتواند در میان شبهات مطرح، سخن درخورتوجهی داشته باشد، شهید صدر مثل خورشیدی می‌درخشید و محبوب دل‌ها و قلب‌ها بود.

مدیر حوزه علمیه با اشاره به اینکه درباره شهید صدر هم زیاد خوانده‌ام و هم به آرائش بسیار علاقه و توجه دارم بیان کرد: شهید صدر چند ویژگی دارد که هرکدام به‌تنهایی مهم هستند؛ ولی جمع این ویژگی‌ها چهرۀ ایشان را پرفروغ و نورانی کرده است.

یکی ویژگی ذاتی و استعداد خدادادی ایشان است: نبوغ. ایشان بدون مبالغه و گزافه‌گویی نابغه بود.

ویژگی دوم ریشه‌های عمیق خانوادگی است؛ یک درخت تنومند خانوادگی.

و ویژگی سوم اینکه این ویژگی ذاتی و ریشه‌های عمیق خانودگی در ایشان به ظهور و بروز علمی در قله رسید. آن هم با آن سرعت.

چهارمین ویژگی اینکه ایشان در همین قله هم از مرزهای متعارف حوزه عبور کردند، آن هم حوزه نجف در آن روزگار. اولاً قلمرو فقه و اصول را توسعه دادند و در آن نوآوری داشتند و ثانیاً از خود قلمرو فقه و اصول و معارف متعارف هم عبور کردند.

ایشان از مرز حاکم بر حوزه نجف در ارتباط با مسائل اجتماعی و سیاسی واقعاً عبور کرد و نوآوری بزرگی در این زمینه داشت. شهید صدر در نگاه سیاسی و نگاه بلند اجتماعی در حوزه نجف و به‌تبع در جاهای دیگر پیش‌آهنگ بود. و از همۀ اینها مهم‌تر اینکه ایشان یک مجاهد به‌تمام‌معناست و این واقعاً سخت است کسی که مشغول کارهای علمی و نوآوری‌هایی در این سطح است یک مجاهد هم باشد و دائم در صحنه باشد.

ویژگی بارز دیگر شهید صدر این بود که ایشان زمان‌شناس و جهان‌شناس بودند؛ نه‌تنها همۀ تحولات سیاسی و اجتماعی را می‌شناختند که با تحولات فکری و معرفتی همۀ عالم آشنا بودند و یک‌تنه مقابل چندین موج بزرگ که منطقه و دنیای اسلام و همۀ جهان را فراگرفته بود عرض‌اندام کردند.

در کنار همۀ این ویژگی‌ها،‌ آن ویژگی شخصی است که زیست اصیل حوزوی است و در اوج خود در ایشان تجلی کرد. سنت‌هایی که تاروپود حوزه با آنها شکل‌گرفته مانند فداکاری، پاکی،‌ اخلاص، زهد، قناعت، اینها همه یکجا در شخصیت فردی ایشان جلوه‌گر شده است.

همۀ این ویژگی‌ها باعث شد ایشان در زمان خودش، علاوه‌بر مرجعیت مرسوم، مرجع معرفتی و فکری حوزه‌ها و جهان اسلام هم باشد؛ فراتر از مرجعیت به مفهوم مرسومش.

ایشان در هر زمینه‌ای وارد می‌شد، حرف نو داشت. آن هم حرف نو نه به‌صورت خرده‌پژوهش، بلکه نوآوری در سطح استراتژیک و کلان.

جمع شدن تمام این ویژگی‌ها در شهید صدر سبب شده که ما امروز هم مثل گذشته نیاز به امثال این الگوها داشته باشیم. البته هم در حوزه و هم در دانشگاه و به‌طور کلی در همه‌جا. جمع این ویژگی‌ها که برخی‌شان حالت متناقض هم داشتند، واقعاً کار دشواری است.

آیت‌الله اعرافی در دیدار اعضای پژوهشگاه تخصصی شهید صدر، همراه با اکران مستند تلوزیونی شهید صدر «آغازگر یک پایان» افزود: ما هنوز حق شهید صدر را ادا نکرده‌ایم و خیلی از محورهایی که ایشان برنامه‌ریزی کرده بودند هنوز شناخته نشده است. باید گفت که شخصیت ایشان در حوادث و وقایع پشت‌ابرها و غبارها رفت و از این عدم شناخت ایشان، حوزۀ ایران و عراق خسارت می‌بیند.

آیت‌الله اعرافی پس از اکران مستند تلویزیونی شهید صدر «آغازگر یک پایان» به گفت‌وگو درباره کتاب نا پرداخت و بیان کرد: گویا اولین خوانندۀ کتاب نا هم من بوده‌ام. من کتاب «نا» را در همان روز که به‌دستم رسید کامل خواندم. نام کتاب هم زیبا انتخاب شده است: «نا». هر کتابی از شهید صدر به‌دستم برسد می‌خوانم. در همین دو سه هفته چند کتاب درباره شهید صدر خوانده‌ام: کتاب نا، و کتابی که خاطرات همسر شهید بود و کتاب شرح‌صدر.

کتاب نا نکته‌های بسیار زیبایی دارد. با اینکه من مطلب درباره شهید صدر زیاد خوانده‌ام چند نکته‌اش برایم جالب بود:

شهید صدر ازدواجش بعد از نوشتن فلسفتنا و اقتصادنا بوده؛ یعنی بعد از اینکه به‌عنوان یک متفکر بزرگ در جهان اسلام شناخته شده بود. همسر شهید می‌گوید: «پس از اینکه با شهید صدر ازدواج کردم دیدم او فقط یک لباس دارد.» ما روحانیون باید به این نکات توجه داشته باشیم.

این خاطره هم آمده که شهید صدر این‌قدر می‌نوشت که دستش متورم می‌شد و من باید دستش را پماد می‌زدم و با خمیر می‌بستم.

مدیر حوزه علمیه گفت: شهید صدر انسان بزرگی بوده و نکات درخور توجه زندگی او در این کتاب فراوان است؛ ولی آن نکته مهم مربوط به بخش پایانی کتاب است که با آن‌همه فضل و کمالاتی که در کمتر از ۴٠سالگی به‌دست آورده، با جرئت تمام همه را فدا می‌کند؛ این خیلی دل و جرئت می‌خواهد. این بخش آخر خیلی عجیب است.

مدیر حوزه‌های علمیه در پایان این دیدار افزود: باید کوشید که با فعالیت‌های هنری، رسانه‌ای، مکتوب و مدون، شهید صدر به‌عنوان الگو مطرح بشود و در حوزه و دانشگاه و به‌ویژه حوزه اثرگذار شود. من پس از خواندن کتاب نا در این فکر بودم که این کتاب‌ را جزء مسابقات کتابخوانی حوزه بگذارند.

گفتنی است: کتاب «نا» تازه‌ترین کتاب منتشرشده از سوی پژوهشگاه شهید صدر است که در آن مریم برادران به روایت زندگی شهید صدر پرداخته و در ٢١۶ صفحۀ رقعی در پاییز ١٣٩٩ وارد بازار کتاب شده است.

مهم‌ترین دلیل نوشتن «نا»، ویژگی‌های انسانی ناب شهید صدر

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)،‌ کتاب «نا» روایتی نه‌چندان بلند، اما واقع‌نما، مستند و پر از جزئیات درباره زندگی شهید صدر است که با دوری از زیاده‌پردازی و اغراق، در شانزده بخش به شرح زندگی او پرداخته است. «نا» در عربی به‌ معنای «ما» است؛ «نا» یادآور سه‌گانه شهید صدر است(فلسفتنا، اقتصادنا و مجتمعنا) که بیشتر، او را به آنها می‌شناسند. مریم برادران ساعت‌ها و روزها، خوانده، دیده و شنیده و سپس با قلمی روان و صمیمی به روایت خوانده‌ها و دیده‌ها و شنیده‌هایش از زندگی مردی پرداخته که او را تنها با نام دو کتابش فلسفتنا و اقتصادنا می‌شناخته است. نویسنده طی نوشتن این کتاب با خانواده شهید صدر به‌ویژه همسر بزرگوار شهید در ارتباط بوده و از دقت و سخنان آنان بهره برده است. در ادامه گفت‌وگوی ایبنا با نویسنده این کتاب را می‌خوانید.

چه شد که سراغ تألیف کتاب «نا» رفتید و علل پرداختن به زندگینامه شهید صدر چه بوده است؟
تألیف کتاب درباره زندگینامه محمدباقر صدر از سوی پژوهشگاه صدر به اینجانب پیشنهاد شد. پس از تأمل کوتاهی در یکی دو اثر منتشر شده درباره ایشان، احساس کردم با توجه به شرایط روز موضوع مهمی است و من می‌توانم با این کار ارتباط برقرار کنم، سپس نگارش کتاب را آغاز کردم. از دلایل پرداختن به زندگینامه محمدباقر صدر، جذابیت ابعاد شخصیت ایشان به عنوان یک انسان است. کسی که با همه جامعیتی که در عرصه‌های مختلف علمی، سیاسی و اجتماعی دارد، نحوه ارتباطش با اعضای خانواده از جمله مادر و خواهر، همسر و فرزندان و سایر اقوام و همچنین شاگردان متفاوت و انگشت‌نماست.

محمدباقر صدر متفکر مسلمان گمنامی بین ماست. گمنام به این معنی که آثارش خوانده نمی‌شود یا به طور محدود، بخشی از کتاب‌های اصول ایشان تدریس می‌شود. شاید یک دلیل این باشد که آثارش به زبان عربی نوشته شده، اما بخصوص در سال‌های اخیر اغلب این آثار به فارسی ترجمه و در اختیار مخاطبان قرار دارد. از این بابت با اینکه تولید علم دینی در جامعه ما ادعایی بلند آوازه است، ولی آثار شخص شاخصی مثل شهید صدر که زمانی کتاب «اقتصادنا» یا «فلسفتنا» را نوشت، بین ما مغفول مانده است. از این بابت امیدوارم معرفی مجدد علامه محمدباقر صدر آغاز مطالعه کتاب‌‌های او باشد.

کتاب «نا» چه ویژگی نسبت به کتاب‌های دیگر شهید صدر دارد؟
در زندگینامه‌هایی که نگاشته شده کمتر به شخصیت‌های علمی پرداخته‌ایم. سید محمدباقر صدر علاوه بر اینکه فرد علمی شاخصی است، عالم دینی است که به نیاز زمانه خویش آگاه بود و علم خود را با عمل آمیخت. یعنی فقط به علم ورزی در گوشه خانه و کتابخانه یا محافل علمی نپرداخت بلکه علمش را برای خدمت به جامعه خواست. در این کتاب زندگی چنین کسی را خواهید خواند. کسی که همه عمرش را صرف خواندن و نوشتن و اقدام برای زندگی سعادتمند کرد و از محبت به دیگران دریغ نورزید، حتی کسانی که جاهلانه به او تهمت زدند.

شاید بهتر است بگویم مهمترین دلیل پرداختن به این شخصیت، ویژگی‌های انسانی ناب ایشان است؛ انسان بزرگ‌منش و فروتنی که در این کتاب سعی کرده‌ام با شواهدی به این خصوصیات در عرصه‌هایی که حضور داشته بپردازم تا خواننده بتواند او را، که همیشه ساده و در پایین‌ترین سطح زندگی مردم جامعه‌اش زندگی کرد اما مولد اندیشه و امیدوارم به آینده بهتر بود، تجسم کند و دوست بدارد.

مهم‌ترین پیام یا پیام‌های کتاب برای نسل جوان چیست؟
در اینکه شهید صدر نابغه‌ بزرگی بود شکی نیست، اما او به نبوغ خود اکتفا نکرد و آن را بارور کرد. زیرا آنچه برای انسان می‌ماند دسترنج اوست. در همین راستا یکی از مهمترین پیام‌های زندگی محمدباقر صدر که در این کتاب منعکس شده، همین است که او در همه حالات به مطالعه و نوشتن اهتمام دارد، حتی وقتی ماه عسل خود را در لبنان می‌گذراند. یعنی او و آثارش سرمایه‌ای غنی است که ما باید قدردان باشیم و به آنها رجوع کنیم.

نوشتن این کتاب چه اثری در زندگی شما داشته و چقدر تحت تاثیر محتوای آن قرار گرفتید؟
حداقل اثر این کار در زندگی من، که امیدوارم ماندگار باشد و منجر به عمل شود، این است که بدانم فکر کردن از مطالعه مهمتر است و علم‌ورزی وقتی ثمر دارد که به سبک زندگی تبدیل شود.

در زمینه خاطره‌نگاری و خاطره‌نویسی ـ حالا چه مربوط به دوران دفاع مقدس و چه دیگر دوران‌های انقلاب اسلامی- به نظر می‌رسد که هنوز هم با وجود درخشش‌های قابل توجه، نیاز به آموزش‌های جدی وجود دارد. راهکار شما در این خصوص به عنوان یکی از فعالان این عرصه چیست؟
پیش از آموزش باید بحث نوشتن برای ما جدی شود و قبل از اینکه وارد عمل شویم باید این باور در ما ایجاد شود که نوشتن و ثبت خاطره‌ها حفظ تجربه‌های گرانبهایی است که می‌تواند دانش انباشته و میراثی برای دیگران باشد و از تصمیم‌های نادرست جلوگیری کند یا افقی را برای زندگی بهتر ترسیم کند. در دنیا بسیاری از افراد مهم زندگینامه خودنوشت دارند بدون اینکه آموزش دیده باشند. درست است که گاهی درباره شخصیت‌های اثرگذار سیاسی حمایتی وجود دارد که این کار را انجام می‌دهد، اما مهم این است که این باور وجود دارد که باید چنین کاری انجام شود. مضاف بر اینکه ثبت خاطره‌ها در همه سطوح جامعه را به سوی گفت و گوی فعال می‌کشاند.

بنابراین بخش مهم آن ایجاد این باور است که نوشتن امر مهمی است و این خاطره‌ها تجربه‌های ارزشمندی است که باید با دیگران به اشتراک گذاشته شود و نباید در حد شخصی بماند بخصوص که می‌تواند تحلیل شود و به سطحی از دانش برسد. بنابراین خوب است همه شروع به نوشتن کنند چرا که نوشتن با فکر کردن عجین است. در اینصورت این مسیر باز می‌شود و بعد احساس نیاز به آموزش پیدا می‌شود. اما ما همیشه معکوس عمل می‌کنیم ابتدا آموزش می‌دهیم بدون اینکه احساس نیاز باشد. در اینصورت سرمایه از بین می‌رود و به هدف نمی‌رسد. به هرحال همیشه آموزش خوب است اگر معطوف به هدف و با آگاهی بخشی باشد و صرفاَ به عملی فانتزی یا شغلی تقلیل پیدا نکند.

آیا این انتقاد که می‌گویند توجه صرف به خاطره‌نگاری نویسندگان ما را حرفه‌ای و خلاق بار نمی‌آورد را قبول دارید؟
خاطره نگاری لازم و واجب است اما کافی نیست. از یک منظر، خاطره مادر همه ژانرهای ادبی دیگر است. شما مگر می‌توانید داستان بنویسید بدون اینکه از خاطرات و تجربه‌های زیسته استفاده کنید؟ بهترین داستان‌های تاریخ بشر بر اساس خاطرات شکل گرفته‌اند. در واقع خاطره‌نویسی سطحی از دانش تجربی است و باید وجود داشته باشد تا بقیه ژانرها تولید شوند. هرچه بخش خاطره را غنی‌تر کنیم، بقیه ژانرها حتی سینما را می‌تواند تقویت کند.

چه نکاتی را باید در تنظیم خاطرات لحاظ کرد؟
میزان مداخله نویسنده در خلق اثر به اهتمام نویسنده در اینکه چطور می‌خواهد در آنچه خلق می‌کند مشارکت داشته باشد، بر می‌گردد. ما درباره تنظیم خاطرات با طیفی مواجه هستیم. به عنوان مثال نویسنده‌ای که مانند عکاس عمل می‌کند، صرفاً اطلاعات را جمع‌آوری و نتایج را با تدوین ساده ارائه می‌دهد. این کار ارزش خودش را دارد؛ محتوایی خام را فراهم کرده که می‌تواند مبنای کارهای بعدی باشد. اما نویسنده می‌تواند در عین پایبندی به واقعیت، برای جلب نظر و خلق اثری خواندنی و پوشش بیشتر مخاطبان، از تکنیک‌های خلاقانه بهره ببرد. کتاب «نا»، خاطره صرف نیست. در تنظیم این زندگینامه‌ که کاملاً مبتنی بر خاطرات مستقیم و مستندات پژوهشی است، از ابزارها و شیوه‌های خلاقانه استفاده شده که می‌تواند به جذابیت کتاب کمک کند. در این اثر نقش من به عنوان راوی زندگی شهید صدر مانند یک باستان شناس است که پازل‌های یک زندگی را در قاب طراحی شده چیده است تا مخاطب با متنی یکپارچه روبرو بشود.

این روزها مشغول نوشتن کتاب جدیدی هستید؟
قبل از نوشتن زندگینامه شهید صدر، در موضوع دیگری تحقیق می‌کردم که نوشتن این کتاب در آن وقفه‌ای انداخت. در حال حاضر منتظر ویراستاری نهایی هستم و امیدوارم امسال یا اوایل سال بعد منتشر شود. موضوع کتاب، زندگی استادی است که علاوه بر حوزة تخصصی در حوزه عمومی و ساحت اجتماعی و فرهنگی فعالیت می‌کند.

شهید صدر در برابر علوم اجتماعی لیبرال

به گزارش «فرهیختگان»، اخیرا مباحثی درمورد اقتصاد اسلامی در فضای رسانه‌ای مطرح شد که «فرهیختگان» در چند شماره به‌تفصیل به نقد و بررسی آنها پرداخت. بحث از اقتصاد اسلامی با نام شهیدسیدمحمدباقر صدر ملازمه پیدا کرده است چراکه کار منضبط و منقح ایشان شاید یکی از جدی‌ترین کارها و از جهات متعدد پیشتاز و موثر بوده و هست. در آن بحث رسانه‌ای اخیر نیز موافق و مخالف از شهیدصدر یاد می‌کردند. به‌این‌ترتیب جای یک جمع‌بندی و بحث منسجم از مباحث شهیدصدر در باب علم، علم اقتصاد و جامعه‌شناسی و نیز مباحثی بالنسبه مربوط با اقتصاد سیاسی خالی بود. البته که کار شهید صدر نیز منحصر به اقتصاد نیست و قابل استفاده در اقتصاد سیاسی و نیز در علوم‌اجتماعی است. از این جهت برخی زوایای کار شهیدصدر را در گفت‌وگو با دکتر مهدی حسین‌زاده‌یزدی، استادیار دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران، به بحث گذاشته‌ایم. برخی سوالات مطرح‌شده در این گفت‌وگو جنبه انتقادی دارد و از وجوهی است که کمتر به آنها پرداخته شده است. پاسخ‌های مرتب و تراشیده دکتر حسین‌زاده‌یزدی به آن پرسش‌ها نیز تامل‌برانگیز و جدی است. در این گفت‌وگو مطرح می‌شود که شهید صدر در برابر علوم اجتماعی لیبرال است. مشروح این گفت‌وگو را از نظر می‌گذرانید.

مباحثی که در علوم اجتماعی و فلسفه معاصر هست نشان می‌دهد اصولا کنش و عمل بدون ارتباط با عوالم، ارزش‌ها، فرهنگ و ایدئولوژی و… نیست و در فلسفه علوم‌اجتماعی معاصر هم لابد این دیگر یک امر پذیرفته شده است. با این توصیفات درنهایت آیا می‌توان از چیزی به نام علوم‌اجتماعی لیبرال سخن گفت؟

اولین‌بار با اصطلاح علوم اجتماعی لیبرال در کتاب خواندنی «فلسفه علوم‌اجتماعی»، نوشته مایکل رووت -که در سال 1993 منتشر شده- مواجه شدم. اجازه دهید پاسخ را با مباحث رووت آغاز کنیم. پرسش اصلی رووت در این کتاب این است که آیا علوم‌اجتماعی، در میان تلقی‌های مختلف از خیر و سعادت آدمی می‌تواند بی‌طرف بماند؟ و آیا باید بی‌طرف بماند؟ ادعای رووت این است که علوم‌اجتماعی هرچند می‌کوشد بی‌طرف بماند یا خود را بی‌طرف نشان دهد، اما درنهایت ناکام است؛ زیرا اساسا علم «بی‌طرف و خنثی» ممکن نیست. هدف او این است که لیبرالیسم سیاسی را به‌مثابه فلسفه‌ای برای علوم‌اجتماعی به چالش بکشد.
رووت علوم‌اجتماعی را به دو قسم لیبرال و کمال‌گرا Perfectionist تقسیم می‌کند. لیبرالیسم ساحت‌های مختلفی دارد. در مرحله نخست می‌توان آن را به فرهنگی و اقتصادی تقسیم کرد.

با این وصف، علوم‌اجتماعی مبتنی‌بر «لیبرالیسم اقتصادی» است یا «لیبرالیسم فرهنگی»؟

لیبرالیسم فرهنگی. در یک تقسیم، لیبرالیسم فرهنگی خود شامل لیبرالیسم ‌الهیاتی و لیبرالیسم‌ سیاسی و لیبرالیسم ‌اخلاقی می‌شود. در نگاه رووت لیبرالیسم‌ سیاسی پسِ پشتِ علوم‌اجتماعی لیبرال قرار می‌گیرد و فلسفه بنیادین آن را سامان می‌دهد. براساس لیبرالیسم ‌سیاسی، دولت باید در قبال تلقی‌های گوناگون از خیر بی‌طرف باشد و هیچ خیری را بر دیگری ترجیح ندهد. به‌تعبیر رووت فلسفه لیبرال به اصل ضدکمال (The anti-perfection principle) باور دارد.

اصل ضدکمال یعنی فراغت از ارزش‌ها؟

این اصل می‌گوید در حوزه‌های مختلف زندگی مانند سیاست، آموزش و رسانه هیچ ایده‌آلی از کمال انسانی را بر ایده‌آل دیگر نباید ترجیح داد. مثلا حکومت نباید کاری کند که به نفع ارزش‌های اخلاقی یک دین، مانند اسلام تمام شود.
با توجه به این مهم، مایکل رووت علوم‌اجتماعی را از این حیث لیبرال می‌خواند که دیدگاه مسلط دانشمندان علوم‌اجتماعی این است که علوم‌اجتماعی درباره مسائل مربوط به خیر و سعادت آدمی، صامت است و البته باید صامت بماند. این مهم به‌خاطر بسیاری از دلایل مشابهی است که طبق آن نظریه‌پردازان لیبرالسم سیاسی بر این باورند که دولت و مدارس باید نسبت به خیر و سعادت بشر بی‌طرف باشند. البته اینکه اکنون این دیدگاه در میان دانشمندان علوم‌اجتماعی، مسلط باشد، مناقشه‌پذیر است.

این‌همان بحث دانش و ارزش نیست؟

بله. اینجا هم بحث بر سر نسبت ارزش‌ها و علم است. به تعبیر هیوم از امر واقع نمی‌توان هیچ بایدی را نتیجه گرفت. علوم لیبرال داوری درباره هنجارها و ارزش‌ها را از ساحت علم بیرون می‌اندازند. علم تنها توصیف و تبیین می‌کند و نمی‌تواند و نباید وارد حیطه ارزش‌ها و باید و نباید شود. درباره ارزش‌ها نمی‌توان به‌صورت علمی سخن گفت. ما در جهان با واقعیت‌ها سروکار داریم. مثلا می‌بینیم که رنگ این دیوار سفید است. سفیدی دیوار را تجربه می‌کنیم. اما اینکه مثلا دیوار باید سفید باشد یا نباشد، قابل تجربه نیست. ما هیچ‌گاه نمی‌توانیم حَسَن‌بودن عدالت و قبیح‌بودن ظلم را تجربه کنیم. اکنون می‌توان گفت علوم لیبرال در ساحت توصیف و تبیین باقی می‌مانند. طرفداران این دیدگاه بر این باورند که علم در مقام توصیف و توصیه، ارزش‌گریز است؛ یعنی ارزش‌ها در این دو مقام نقش قوام‌بخشی ندارند.

حالا آیا علوم‌اجتماعی فارغ از ارزش و بی‌طرف است؟ در ایران لااقل این تلقی هست که علم – و ازجمله علوم‌اجتماعی و اقتصاد و… – می‌تواند کاملا بی‌طرف و نسبت به ارزش‌ها و اعتقادات و حتی پیشفرض‌ها خنثی باشد.

در پاسخ شما و برای اینکه بحث رووت کمی روشن‌تر و دقیق‌تر شود، اجازه دهید از دوگانه‌ای که ریسجورد در کتاب فلسفه علوم‌اجتماعی‌اش مطرح می‌کند، استفاده کنم. در واقع، در اینجا پای دو ساحت در علم به‌ بحث باز می‌شود. ریسجورد برای نشان دادن این دو ساحت میان اصطلاح impartial و neutrality که می‌توانیم آن را به‌ترتیب «بی‌طرفانه» و «خنثی» ترجمه کنیم، تفاوت می‌گذارد:
1- مقام توجیه نظریه یا تایید فرضیه؛ «بی‌طرفانه» بودن علوم‌اجتماعی به این معناست که در مقام توجیه نظریه، ارزش‌ها دخالت نمی‌کنند یا می‌توان کاری کرد که دخالت نکنند.
2. مقام توصیه؛ این قسم به رابطه میان هست و باید تعلق می‌گیرد. علم تجربی فقط توصیف می‌کند. اما توان ارائه توصیه‌ای را ندارد. ریسجورد از اصطلاح «خنثی» برای تبیین این قسم استفاده می‌کند. خنثی‌بودن علوم‌اجتماعی به این معناست که این علوم تنها می‌توانند درباره اینکه «جهان چگونه است» سخن گویند و نه‌اینکه جهان چگونه باید باشد.

ولی گویا فرمودید که نظر مایکل رووت این نیست.

نه، ریسجورد بحث را روشن‌تر و دقیق‌تر مطرح می‌کند. با توجه به این دوگانه، رووت بر این باور است که علوم‌اجتماعی از یک طرف هم در مقام گردآوری داده‌ها و هم دسته‌بندی داده‌ها و هم تبیین آن، ارزش‌بار است و از سوی دیگر در مقام توصیه هم ایده‌آل لیبرالیسم را پشتیبانی می‌کند و لیبرالیسم سیاسی به‌مثابه فلسفه آن، نقش بازی می‌کند.
ببینید مهم در این بحث تفکیک ساحت‌های مختلف است. اگر بخواهیم دقیق‌تر بحث کنیم می‌توان در علم دست‌کم میان 6 ساحت تمایز گذاشت:
1. مقام کشف
2. مقام توجیه
3. مقام پذیرش نظریه
4. مقام ساخت مفاهیم
5. مقام کاربرد نظریه
6. مقام توصیه
از تاثیر ارزش‌ها در هریک از این ساحت‌ها می‌توان جداگانه بحث کرد و این پرسش را به بحث گذارد که آیا تاثیر ارزش‌ها در هریک از این ساحت‌ها علم را از عینیت می‌اندازد یا نه. مثلا اگر ارزش‌ها در سامان مفاهیم یک علم تاثیر بگذارد، آیا علم از عینیت می‌افتد یا نه. می‌توان گفت تاثیر ارزش‌ها در برخی از این ساحت‌ها، امروزه در میان تقریبا همه اندیشمندان پذیرفته‌ شده است. فعلا می‌توان با این تعریف که علوم‌اجتماعی لیبرال، ایده‌آل لیبرالیسم را در مقام توصیه پشتیبانی می‌کند، بحث را پیش برد.

بلی. چطور می‌فرمایید که علوم‌اجتماعی، به‌طور کلی، ایده‌آل لیبرالیسم را پشتیبانی می‌کند؟

زمانی‌که وظیفه علم یا ساینس توصیف و تبیین جهان دانسته شود؛ یعنی علم باید درباره جهان آن‌گونه که هست سخن بگوید و از سویی هیچ راه شناخت و معرفتی به پاسخ به این پرسش که جهان چگونه باید باشد، وجود نداشته باشد، یعنی هر پاسخی به این پرسش غیرعلمی تلقی شود و داوری ارزش‌ها به بیرون از دایره علم واگذار شود، علم نسبت به تلقی‌های مختلف از خیر و سعادت انسانی، ساکت می‌شود و حرفی درباره آن ندارد. به‌ تعبیر مایکل رووت، مانند دولت می‌شود که نسبت به تلقی‌های مختلف از خیر، صامت است. در نتیجه علم پشتیبان ایده‌آل لیبرالیسم است.

مگر عیب این وضع چیست؟ چه عیبی دارد که علم بی‌طرف باشد؟

جدای از اشکالات معرفت‌شناختی که در این میان وجود دارد، یعنی همان اشکالاتی که به تجربه‌گرایی هیوم و پوزیتیویسم وارد است، به‌تعبیر برخی، علم محافظه‌کار می‌شود و در واقع می‌شود حافظ وضع موجود جهان کنونی. در این حالت، سرانجام ارزش‌ها در واقع، به مناسبات قدرت و ثروت تقدیم می‌شود و در اکثر قریب به اتفاق، ارزش‌های قدرتمندان و صاحبان ثروت در زندگی اجتماعی غالب می‌شود. یعنی راه هرگونه تغییر عقلانی بسته می‌شود. براساس معرفت‌شناسی لیبرالیسم مسائل مربوط به خیر و ارزش به شیوه عقلانی قابل حل نیست. بنابراین هیچ‌گونه وضعیت مطلوب عقلانی قابل‌تصور نیست که بگوییم باید به سمت آن حرکت کرد. به‌عبارت دیگر، علم هیچ خیری را بر خیر دیگر ترجیح نمی‌دهد و در واقع نمی‌تواند ترجیح دهد تا به سمت آن حرکت شود. توجه به این نکته هم خالی از لطف نیست که گفتیم «حافظ وضع موجود جهان کنونی» و نه حافظ وضع جهان به‌طور کلی. چون این احتمال هم قابل‌بررسی است که علوم اجتماعی لیبرال، حافظ هر نظم اجتماعی که تبیین و توصیف می‌کنند، به‌طور کلی نیستند. بلکه نوع خاصی از نظم را که سازگار با آن و وضع جهان کنونی است، حمایت و آن را بازتولید می‌کنند.
جان‌کلام آنکه، همان‌طور که دولت و حکومت لیبرال نسبت به خیرها بی‌طرف است، علوم‌اجتماعی هم نسبت به تلقی‌های مختلف از خیر بی‌طرف است. همان‌طور که دولت لیبرال در خدمت ایده‌آل‌های لیبرالیسم است، علوم‌اجتماعی هم به این ایده‌آل‌ها خدمت می‌کند.

با این توضیح، لابد علوم اجتماعی کمال‌گرا -که در تقسیم‌بندی رووت بود- در مقابل علوم‌اجتماعی لیبرال قرار می‌گیرد.

دقیقا، رووت علوم‌اجتماعی کمال‌گرا (Perfectionist) را در مقابل علوم‌اجتماعی لیبرال مطرح می‌کند. علوم‌اجتماعی کمال‌گرا تلقی خاصی از خیر و کمال انسانی را ترجیح می‌دهد و آن را تجویز می‌کند. البته این علوم به‌خاطر تفاوتی که در تلقی‌ از خیر و کمال انسانی دارند، تفاوت‌های ژرفی با یکدیگر خواهند داشت و می‌توان متفاوت آنها را ارزش‌گذاری کرد. رووت یکی از مثال‌هایی که برای علوم‌اجتماعی کمال‌گرا مطرح می‌کند، جامعه‌شناسی انتقادی است. جامعه‌شناسی انتقادی به‌دنبال آن است که از این مهم پرده بردارد که چگونه واقعیات و ساختار‌هایی که در واقعیت شکل گرفته، آزادی برخی از افراد و گروه‌ها مانند رنگین‌پوستان و مهاجران را محدود یا سرکوب می‌کند. جامعه‌شناسی انتقادی مثلا به توصیف و تبیین تبعیض نژادی اکتفا نمی‌کند؛ بلکه همواره با انتقاد از آن راه‌حل رهایی از آن را تجویز می‌کند. بنابراین، جامعه‌شناسی انتقادی، ابژه‌های مورد مطالعه خود را ارزیابی ارزشی می‌کند و آن را با معیار ارزشی (خوب و بد) و هنجاری (باید و نباید) داوری می‌کند.

پس یعنی متفکران اسلامی مانند شهیدصدر در زمره طرفداران علوم‌اجتماعی کمال‌گرا یا به‌طور کلی علوم کمال‌گرا قرار می‌گیرند.

با یک توضیح بله. اجازه بدهید ابتدا عبارتی را از کتاب «اقتصادنا» بخوانم: «اقتصاد اسلامی حرکتی است توفنده برای دگرگونی واقعیت فاسدی که وجود دارد و تبدیل آن به واقعیت سالمی که باید به وجود آید.» شهیدصدر در کتاب «فلسفتنا» بنیان هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی دیدگاه خویش را پی‌می‌ریزد. در معرفت‌شناسی حدود و ثغور معرفت را به‌دقت تبیین می‌کند و دیدگاه‌های فیلسوفان درجه یک، مانند هیوم و کانت را نقد می‌کند. ماحصل دیدگاه ایشان این است که شناخت و معرفت به امور حسی و تجربی محصور نمی‌شود. علوم‌تجربی تنها بخشی از دایره بزرگ معرفت را به‌خود اختصاص می‌دهد. به‌عبارتی، تجربه فقط می‌تواند حقایق و اسرار جهان طبیعت را کشف کند.
شهیدصدر به نکته‌ای اساسی درباره تجربه توجه می‌دهد: یافته‌های تجربی به‌تنهایی تبدیل به نظریه و قانون علمی نمی‌شوند؛ این یافته‌ها برای اینکه تبدیل‌ به نظریه شوند باید با معلومات مستقل عقلی درآمیزند. یعنی، گزاره‌های علمی پس از اینکه از دریچه تجربه کشف می‌شوند باید در قالب‌های فلسفی ریخته شوند تا قابلیت تفسیر و تحلیل بیابند؛ علم تجربی خودش نمی‌تواند گزاره‌هایش را تفسیر کند.

این همان بحث مشهور است که احکام و گزاره‌های تجربی، فارغ از اصول غیرتجربی نمی‌توانند به «علم» تبدیل شوند؟

اجازه بدهید برای روشن‌شدن بحث از مثالی که شهیدصدر می‌زند، استفاده کنم. فرض کنید بپذیریم علم با روش تجربی تکامل را در طبیعت مشاهده و کشف می‌کند. (البته روشن است که تکامل، به‌معنای دقیق و غیرمسامحی، حس‌پذیر یا تجربه‌پذیر نیست). اما باید توجه داشت تکامل در طبیعت را دست‌کم در دو قالب می‌توان تفسیر کرد و دو نظریه علمی از آن می‌توان استخراج کرد. در قالب یک تفسیر، تکامل نتیجه نبرد درونی و تناقض نهادینه‌شده در ذات پدیده‌هاست، این تفسیر برآمده از بینش «ماتریالیسم دیالکتیک» است. در قالب تفسیر دیگر، طبیعت در ذات خود تناقض ندارد؛ بلکه علتی مجرد، امکان تکامل را در ذات طبیعت نهاده است. بنابراین، یافته‌های علمی قدرت تحلیل حقایق را ندارند و مطابق با قالب فلسفی‌ای که در آن ریخته می‎شوند، بروز و ظهوری متفاوت در نظریه‌ها و قانون‌های علمی می‌یابند. از سوی دیگر می‌توان به نتیجه مهم دیگری نیز در این بحث رهنمون شد و آن اینکه در میدان علوم با روش تجربی نمی‌توان به درست‌بودن یا نبودن قالب‌های فلسفی و بینش‌هایی که گزاره‌های علمی را تفسیر می‌کنند، دست یافت. بنابراین، معرفت به‌علوم تجربی منحصر نمی‌شود. شهیدصدر آرای هیوم درباره نسبت ارزش و واقعیت و استنتاج بایدها از هست‌ها را نمی‌پذیرد و آن را نقد می‌کند. در نگاه ایشان ارزش‌ها هم قابل معرفت هستند. به‌عبارتی، شهید عقلانیت را در قلمرو ارزش‌ها هم می‌پذیرد. یعنی عقلانیت ایشان، ارزش وسیله‌ای means-value rationality است یا به‌تعبیر استنمارک «عقلانیت کل‌نگر» (holistic)است؛ به این معنا که هدف‌های مناسب و ابزارهای مناسب برای دستیابی به آن هدف‌ها را دنبال می‌کند.

یعنی شهیدصدر هم به‌نحوی به بررسی علمی و عقلانی ارزش‌ها قائل است؟ چه علمی متکفل این بررسی است، خصوصا از این جهت که تجربی هم نمی‌تواند باشد.

ببینید، شهید صدر نزاع خود را لفظی مطرح نمی‌کند. یعنی مشکلی با این ندارند که واژه ساینس یا علم تنها درباره علوم تجربی به‌کار رود. این صرفا یک قرارداد است. بیایید قرارداد کنیم که تنها به آنچه از طریق تجربه حاصل شود، علم بگوییم. تا وقتی بحث بر سر نام‌گذاری است، مهم نیست. سخن ایشان این است که معرفت و شناخت محصور در ساینس به این معنا نمی‌شود. یعنی معرفت بشر، می‌تواند تجربی باشد و می‌تواند غیرتجربی باشد و به‌عبارت ساده‌تر، شناخت ما از اینکه در جهان چه خبر است و چه خبر باید باشد، منحصر به شناخت‌هایی نیست که لزوما از راه تجربه به‌دست بیاید؛ بلکه راه‌های دیگری نیز برای حصول معرفت وجود دارد. ازاین‌رو، ایشان دوگانه علم و مکتب را مطرح می‌کنند. همان‌طور که علم معرفت‌افزاست، مکتب نیز معرفت‌افزاست. علم در حیطه هست‌های تجربی و مکتب در قلمرو بایدها و نبایدها و ارزش‌ها.
به‌‌تعبیری ایشان معرفت را لیبرال و حافظ وضع موجود نمی‌نگرد. ارزش‌هایی وجود دارند که قابل‌شناسایی است و معرفت باید به‌دنبال تجویز درراستای آن باشد. بنابراین، برای ایشان وضعیت مطلوب عقلانی معنا پیدا می‌کند که براساس «ارزش‌‌ها» سامان می‌گیرد. مکتب راه‌ رسیدن به آن را نشان می‌دهد.

متوجه نشدم که بالاخره شهیدصدر آیا –به‌تعبیر ریسجورد- «علم خنثی» را قبول می‌کنند یا خیر؟

اجازه دهید برای روشن شدن بحث، آن را در قالب «علم اقتصاد» و «مکتب اقتصاد» که شهید به تفصیل بحث کرده، توضیح دهم. شهیدصدر، علم اقتصاد را دانشی تعریف می‌کند که سیر پدیده‌های طبیعی در زندگی اقتصادی و اسباب و روابط‌شان را می‌یابد و قانون‌های حاکم بر آن را توصیف و تفسیر می‌کند. موضوع علم اقتصاد همه فعالیت‌ها و فرآیندهای جاری در زندگی اقتصادی -اعم از تولید و توزیع- را دربرمی‌گیرد و تنها به قلمرو تولید اختصاص نمی‌یابد. به‌عنوان مثال، دیدگاه ریکاردو درباره نسبت دستمزد کارگران و سطح رفاه زندگی‎شان تنها توصیف وضعیت دستمزد کارگران است و تجویز قانونی به دولت نیست. ازاین‌رو می‌توان گفت علم اقتصاد نظریه‌هایی را دربرمی‌گیرد که درواقع توصیف «هست‌های اقتصادی زندگی» است. ویژگی علم اقتصاد این است که این ادعا را ندارد که ارزش‌هایی مانند عدالت و آزادی و برابری را دنبال می‌کند؛ به‌عبارتی، علم اقتصاد تجویز و داوری نمی‌کند و خود را به توصیف و تفسیر پدیده‌های عینی و روابط‌شان، مانند قانون عرضه و تقاضا محصور می‌کند. درمقابل، شهیدصدر مکتب اقتصادی را شیوه‌هایی عنوان می‌کند که هر جامعه برای حل مشکلات اقتصادی‌اش از آن پیروی می‌کند. ازاین‌رو، می‌توان گفت هر جامعه‌ای مکتبی اقتصادی دارد. با توجه به این مثال، شهیدصدر معرفت را شامل توصیف و توصیه می‌داند. یعنی به قلمرو ارزش‌ها و هنجارها هم معرفت تعلق می‌گیرد ولی علم تجربی یا ساینس خیر. ولی ساینس همه معرفت نیست. پس یکی از تفاوت‌های بنیادین ایشان با پوزیتیویست‌ها این است که معرفت را مساوی علم تجربی قلمداد نمی‌کند.

پس از نظر شهیدصدر اختلاف مکتب اقتصادی و علم اقتصاد، اختلاف در موضوع است؟

ایشان خود تصریح می‌کند که به‌هیچ‌وجه اختلاف را در ناحیه موضوع نمی‌بیند، بلکه آن را در وظیفه می‌داند؛ وظیفه علم اقتصاد کشف امر واقع اقتصادی است و وظیفه مکتب اقتصادی ارائه روشی برای سامان زندگی مطلوب اقتصادی است. بنابراین، مکتب اقتصاد مانند علم اقتصاد هم تولید را بررسی می‌کند هم توزیع را. یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های مکتب اقتصادی با علم اقتصاد آن است که مکتب براساس ارزش‌ها و اصول زیربنایی و بنیادینی، مانند عدالت اجتماعی یا آزادی یا برابری سامان می‌گیرد. مثلا، اختلاف بر سر ضرورت عدالت اجتماعی در فرآیند تولید و توزیع یا رقابت آزاد در میدان تولید و توزیع از زمره نزاع در باب مکتب اقتصادی است و نه علم اقتصاد. جان کلام آنکه، علم از آنچه هست سخن می‌گوید و مکتب از آنچه باید باشد یا نباید باشد. شهیدصدر یکی از مغالطات اساسی در این باب را درهم‌آمیزی علم و مکتب می‌داند.

با توجه به این نکات، آیا شهید صدر تنها مکاتب اقتصادی را اسلامی و غیراسلامی می‌داند و بر این باور است که علم اقتصاد، اسلامی و غیر‌اسلامی ندارد؟ ثانیا اینکه در نقد آقای سیدجواد علوی‌بروجردی هم نوشته بودید تفاوت‌های بنیادین و ماهوی میان علوم‌اجتماعی (یا علوم‌انسانی) و علوم‌طبیعی در کار است و علوم‌اجتماعی با تجربه زیسته سروکار دارد. آیا کار شهید صدر نیز به نادیده گرفتن این تفاوت مبتلا نیست؟

آنچه در دیدگاه شهید صدر مغتنم است بیان دوگونه معرفت با دوگونه وظیفه است؛ یکی وظیفه کشف واقعیت را دارد و دیگری وظیفه سامان آن را برای رسیدن به وضع مطلوب. مهم این است که هر دوگونه، معرفت است. حال می‌خواهید واژه علم را برای یکی قرارداد کنید، مهم نیست. اگر اصطلاح ساینس یا علم را به علوم‌تجربی اختصاص دادیم -همان‌طور که شهید صدر این واژه را اختصاص می‌دهد- براساس دیدگاه ایشان، در ناحیه خود علم، اسلامی و غیراسلامی معنا ندارد. علم قرار است پدیده‌های اقتصادی را توصیف و تبیین کند. نسبت‌هایی در جهان خارج برقرار هست یا نیست؛ تورم با بیکاری نسبت دارد یا ندارد. البته با توجه به تاملات جدید فلسفه علم و فلسفه علوم اجتماعی می‌توان در اینجا چالش‌هایی با شهید صدر داشت که در جای خود مطالبی قابل تامل است. در این میان، توجه به این نکته ضروری است که مواجهه شهید صدر با تجربه و علوم اجتماعی، برخلاف برخی مطالبی که این روزها مطرح شد، خام نیست. دست‌کم دو شاهد را در اینحا مطرح می‌کنم؛ شاهد اول که مختصر اشاره می‌کنم. ایشان میان دوگونه تجربه تفاوت می‌گذارند: «التجربه الطبیعیه» و «التجربه الاجتماعیه» یا تجربه طبیعی و تجربه اجتماعی. مهم‌ترین تفاوت میان این دو تجربه از نظر ایشان عبارتند است از اینکه اولا در تجربه طبیعی، یک تجربه‌کننده با پدیده طبیعی معاصر بوده و آن را مورد تجربه قرار می‌دهد، اما در تجربه اجتماعی نمی‌توان با همه اتفاقات آن تجربه هم‌عصر بود، مثل تجربه نظام سرمایه‌داری که یک فرد نمی‌تواند آن را به‌تنهایی تجربه کند، بلکه تمامی افراد یک جامعه درگیر چنین تجربه‌ای می‌شوند. ثانیا اندیشه‌ای که فرآورده تجربه طبیعی است، بی‌طرفانه‌تر و سالم‌تر از اندیشه‌ای است که از تجربیات اجتماعی به‌دست می‌آید. این مهم، بنیادی‌ترین مانعی است که در نگاه صدر، تجربه اجتماعی به‌ساحت تجربه علمی راه یابد. در تجربه طبیعی غالبا منافع فردی و ارزش‌های تجربه‌گر در نتایج تحقیق دخیل نیست، بلکه منفعت تجربه‌گر در کشف کامل و روشن حقیقت مطابق با واقعیت است. اما در تجربه اجتماعی، منفعت تجربه‌گر هم بر کشف حقیقت و هم بر انتشار آن اثرگذار است. تجربه‌گر اجتماعی غالبا می‌خواهد حقیقتی را کشف کند که با‌ انگیزه‌ها و منافع شخصی‌اش در جامعه و نظام اجتماعی موافق است، مثلا فردی که منفعتش در نظام سرمایه‌داری یا نظام بانکداری ربوی است، منافعش ایجاب می‌کند که این دو نظام به‌عنوان نظام برتر معرفی شوند.
شاهد دوم، در تفصیلی است که ایشان در ناحیه قوانین علم اقتصاد مطرح می‌کند. توضیح آنکه، ایشان، هرچند در ناحیه خودِ علم به‌معنای تجربی آن، اسلامی و غیراسلامی را نمی‌پذیرد، اما توجه می‌دهد که در همین بحث هم در ساحت متعلق علم، اسلامی و غیراسلامی مطرح می‌شود. تصور کنید مکتب اقتصادی اسلام به‌طور کامل سامان گیرد و این مکتب با همه اصول و فروعش در جامعه پیاده شود. خب، چه می‌شود؟ پاسخ روشن است؛ نسبت‌های جدیدی شکل می‌گیرد که در دیگر جوامع وجود نداشته‌است، چون رابطه‌ها براساس تعالیم و مکتب اسلام سامان گرفته، همان‌طور که اگر در سایه مکتب دیگری شکل می‌گرفت، متفاوت بود. بنابراین با مکتب اسلام نسبت‌های جدیدی به‌وجود آمد و اکنون علمی را که از این نسبت‌ها پرده برمی‌دارد، به اعتبار متعلقش می‌توان اسلامی نامید.
بر این اساس در نگاه شهید صدر قوانین علم اقتصاد به دو دسته تقسیم می‌شود؛ دسته اول قوانینی است که ضرورت‌شان از خود طبیعت ناشی می‌شود و اراده انسان دخالتی در سامان آن ندارد، مانند قانون محدودیت عمومی. این قانون بیان می‌کند تولیدی که وابسته به زمین و مواد اولیه در آن باشد، متناسب با محدودیت‌های آن دارای محدودیت است. در وجود این قانون اراده انسانی نقشی ندارد. به‌عبارتی، این دسته قوانین مانند قوانین فیزیک عمل می‌کنند و اینکه انسان‌ها چگونه اراده و عمل می‌کنند، نقشی در وجودشان ندارد. دسته دوم قوانینی است که اراده بشری در شکل‌گیری آنها نقش دارد. قانون عرضه و تقاضا مثالی از این دسته قوانین است. از آنجا که پای اراده انسان در میان است، پای شناخت و آگاهی بشر نیز به‌بحث باز می‌شود. روشن است که اراده انسان با توجه به شناخت او و محیط اطراف و نوع نظام حاکم بر جامعه و… سامان می‌گیرد. هنگامی که این مولفه‌ها تغییر کند، اراده انسانی نیز تغییر می‌یابد، بنابراین این دسته قوانین جهان‌شمول نیست، بلکه لوکال یا منطقه‌ای است. در جایی هست و در جایی نیست. به‌عبارت دیگر، در جایی که جوامع مختلف از حیث فکری و مکتبی و روحی با یکدیگر متفاوتند، اراده‌های یکسانی وجود ندارند که بتوان قانونی جهان‌شمول برایشان بیان کرد. در جامعه‌ای که ارزش‌ها و روحیات و افکار متفاوتی وجود دارد، اراده‌ای متفاوت وجود دارد. اکنون جامعه‌ای را درنظر بگیرید که زیرنظر اسلام تربیت‌یافته و رشد کرده و مکتب اسلام در آن پیاده شده و افراد اخلاق و منش اسلامی دارند. پرواضح است که نسبت‌هایی در این جامعه شکل می‌گیرد که با جوامعی که براساس اندیشه‌های ماتریالیستی و اصالت منفعتی شکل گرفته متفاوت است. ازاین‌رو، شهید صدر مکرر تذکر می‌دهد که قوانین و نسبت‌هایی که در جهان سرمایه‌داری وجود دارد، قوانینی جهان‌شمول نیستند، بلکه نسبت‌ها و قوانینی هستند که تحت سیطره اندیشه سرمایه‌داری به‌وجود آمده‌اند. خلاصه آنکه علمی که از نسبت‌ها و قوانین حاکم بر جامعه اسلامی حکایت می‌کند با علمی که نسبت‌ها و قوانین جامعه غیراسلامی را به‌تصویر می‌کشد، متفاوت است. البته این تفاوت از ابژه و متعلق علم برمی‌خیزد و نه سوژه آن. دقت شود که شهید صدر مانند فیلسوفانی، مثل پیتر وینچ وجود تصمیم و اراده را در انسان سدی بر وجود قانون و پیش‌بینی براساس آن قوانین نمی‌بیند.

یعنی شهید صدر به‌نوعی بومی‌سازی علم معتقدند؛ لااقل در اقتصاد.

به‌همان معنا که درباره علم اسلامی گفتیم، بله. علم بومی قرار نیست در ناحیه خود علم شکل‌گیرد، بلکه براساس متعلق علم سامان می‌یابد. به‌عبارتی، وقتی بوم تغییر کرد، نسبت‌های دیگری امکان وجود می‌یابد. چنین عواملی آنقدر مهم و تاثیرگذار است که از جواب دادن نسخه یا الگویی در یک جامعه نمی‌توان نتیجه گرفت که در دیگر جوامع نیز الزاما جواب می‌دهد. فرض کنید سرمایه‌داری به‌ بهترین شکل ممکن و با کم‌ترین مشکل، در مغرب زمین جواب دهد که البته این‌طور نبوده‌است ولی فرض کنید که بوده. از این امر نمی‌توان نتیجه گرفت که حتما این الگو در کشورهای مسلمان یا اصلا کشورهایی با فرهنگ و روحیات متفاوت نیز جواب می‌دهد، زیرا پای مولفه‌های دیگری در میان است که جای این احتمال را باز می‌گذارد که ممکن است جواب ندهد. نسخه‌ای ممکن است مثلا در فرهنگی جواب دهد ولی در فرهنگ دیگری به ضد خود تبدیل شود، باید به این نکات توجه داشت.

از نظر شهید صدر اختصاصات مکتب اقتصادی اسلام چیست؟ خصوصا در باب سرمایه و مالکیت ایشان چه می‌گوید؟

شهید صدر در کتاب خواندنی «اقتصادنا» بیان می‌کند که ساختار کلی اقتصاد اسلامی از سه رکن تشکیل می‌شود: 1. اصل مالکیت چندگانه، 2. اصل آزادی اقتصادی در یک قلمرو محدود و 3. اصل عدالت اجتماعی. این سه رکن در مقابل سه‌ رکن سرمایه‌داری قرار می‌گیرد که هویت آن را تشکیل می‌دهد: 1. اصل مالکیت خصوصی یا آزادی در تملک، این اصل همه انواع ثروت، ازجمله منابع طبیعی و ابزار تولید را در برمی‌گیرد، 2. آزادی در بهره‌برداری، به این معنا که سرمایه‌داری به هر فرد اجازه می‌دهد تا از مایملک خود به ‌هر طریقی که خواست بهره‌برداری کند و با هر شیوه‌ای که دوست داشت، ثروت خود را افزایش دهد و 3. آزادی در مصرف. دست هر فردی باز است تا هرگونه که خواست و در هر راهی که میلش کشید، ثروتش را مصرف و هزینه کند. البته ممنوعیت‌هایی در این میان به‌شکل استثنا ممکن است وجود داشته باشد، مانند استفاده از مواد مخدر، اما اینها استثنا و اصل آزادی است. البته باید توجه داشت که این ارکان درباره برخی از خوانش‌های سرمایه‌داری است و نه هر خوانشی از آن.

یعنی تکلیف مالکیت خصوصی در اسلام چه می‌شود؟

در اسلام مالکیت خصوصی درکنار مالکیت دولتی و مالکیت عمومی -که ملک همه مسلمانان است- پذیرفته می‌شود. سرمایه‌داری اصل را بر مالکیت خصوصی می‌گذارد و سوسیالیسم، مالکیت اشتراکی را اصل قرار می‌دهد، یعنی دولت بر همه منابع اقتصادی مسلط می‌شود. البته در این میان استثنائاتی در هر دو وجود دارد. شهید صدر توجه می‌دهد که در اسلام مالکیت خصوصی یک قاعده کلی نیست، همان‌طور که مالکیت اشتراکی نیز قاعده کلی نیست، مثلا اسلام مالکیت خصوصی را درباره رقبه مال یا همان منبع اصلی ایجادکننده ثروت نمی‌پذیرد، مانند زمین و آنچه در بردارد، ازجمله جنگل‌ها و زمین‌های کشت‌پذیر و نیز معادن و منابع مختلف آب، مثل رودها و دریاها. شهید صدر این تنوع در مالکیت را روبنایی برای یک طرح اصیل می‌داند که براساس بنیان‌های فکری ویژه‌ای سامان می‌گیرد. این بنیان‌های فکری معانی اصطلاحات مختلفی را که در مکتب اسلام به‌کار می‌روند، تعیین می‌کنند. از این‌رو، از لابه‌لای آثار او چنین فهم می‌شود که اساسا معنای مالکیت خصوصی در اسلام و سرمایه‌داری متفاوت است.

بالاخره مالکیت خصوصی که اشتراکی یا عمومی نیست. مگر مالکیت خصوصی چه معانی مختلفی می‌تواند داشته باشد؟

این نکته بسیار دقیقی است. اجازه بدهید برای توضیح آن از مطالب تامس کوون کمک بگیرم. بعد از مفهوم پارادایم که او مطرح کرد، این مطالب راحت‌تر فهم می‌شود. در نگاه کوون، کلمات و مفاهیم نظریه‌های علمی در پارادایم‌های متفاوت، مختلف است تا آنجا که به یکدیگر قابل‌ترجمه نیستند. هر پارادایمی مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی خود را به‌مثابه یک کل گشتالتی دارد. مثلا واژه و اصطلاح «جِرم» در نظریه نسبیت اینشتین معنایی متفاوت از این واژه در نظریه نیوتن دارد. این معانی متفاوت را پارادایمی که این اصطلاح در آن به‌کار می‌رود تعیین می‌کند.
با توجه به این مطلب، مالکیت خصوصی در اسلام، معنای متفاوتی نسبت به این اصطلاح در سرمایه‌داری دارد. این تفاوت به خاطر مبانی متفاوتی است که براساس آن معنای این اصطلاح تعیین می‌شود. اسلام مالکیت را از آنِ خدا می‌داند. نقش انسان در ثروت، نقش خلیفه و امانت‌دار است تا طبق روح حاکم بر اصل مالکیت الهی، امور را تدبیر کند. در آیه هفتم سوره حدید می‌خوانیم: «انفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه» یعنی از آنچه خداوند شما را در آن خلیفه و جانشین قرار داد، انفاق کنید. شهیدصدر بیان می‌کند این جانشینی از طرف خداوند در دو مرحله انجام می‌شود. مرحله دوم آن که به عرایضم مربوط می‌شود این است که فرد جانشین جامعه است که براساس آن هیچ مالکیت خصوصی که با جانشینی جامعه و حق آن – به‌مثابه یک کل- منافات داشته باشد، قابل‌پذیرش نیست. بنابراین، به تعبیر شهید اسلام مالکیت را نه به‌مثابه یک سلطه مطلق و بی‌چون‌و‌چرا، بلکه به‌مثابه نوعی حق ‌سرپرستیِ مسئولیت‌آور می‌نگرد. آیا به‌نظر شما سرمایه‌داری مالکیت خصوصی را چنین فهم می‌کند؟ حاشا و کلا. یکی از تفاوت‌های بنیادین علوم‌اجتماعی اسلامی با مقابل‌های آن، مقوله‌بندی و مفهوم‌بندی خاص آن از عالم واقع است. یعنی مفاهیم در این علوم با مفاهیم در علومِ مقابل، الزاما هم‌معنا نیستند و در بسیاری موارد تفاوت‌های بنیادینی وجود دارد. من متاسفانه این مطلب را در آثار اندیشمندانی که در باب علوم اجتماعی اسلامی قلم می‌زنند، پررنگ ندیدم. بیشتر بحث را روی – به‌اصطلاح خودمان- «تصدیقات» می‌برند؛ اما شاید بحث از «تصورات» اهمیت کمتری نسبت به آن نداشته باشد. این بحث مفصل است و مجالی دیگر می‌طلبد.

از میان ارکان اقتصاد اسلامی، فرمودید که یکی از این ارکان، عدالت اجتماعی است. این عدالت اجتماعی چیست و چطور محقق می‌شود؟

ببینید، متعلق این اصل در نگاه شهید صدر، که در کتاب «اقتصادنا» و «الاسلام یقود الحیاه» مطرح می‌‌شود، نظام توزیع ثروت در جامعه اسلامی است. توزیع ثروت در جامعه اسلامی باید به‌گونه‌ای باشد که عدالت اسلامی را محقق سازد. عدالت اجتماعی در اسلام دو اصل کلی دارد: اول، «التکافل العام»، که می‌توانیم «همیاری عمومی» ترجمه کنیم. دوم، «توازن» یا «تعادل اجتماعی». اصل اولِ «ضمان اجتماعی» یا همان «تامین اجتماعی» هم «تکافل عام» است. لازم است این مطلب را قدری توضیح دهم. «تکافل عام» در مرحله اول به مسلمانان می‌خورد. یعنی اسلام بر مسلمانان واجب‌ کرده ‌است که در حد امکانات و توان‌شان از یکدیگر پشتیبانی کنند. در مرحله بعد اگر از این وظیفه شانه ‌خالی ‌کردند، حکومت از باب امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر وظیفه دارد مسلمانان را مجبور کند تا به ناتوانان یاری رسانند. به‌عبارتی این‌گونه نیست که ناتوانان امت به امان خدا رها شوند و متمولان در جامعه اسلامی بتوانند نسبت به آنان بی‌تفاوت باشند. البته این مهم، حدود و ثغوری دارد که در جای خود بحث می‌شود. باید توجه داشت که تامین اجتماعی تنها بر تکافل عام متوقف نیست. شهید صدر، اصل دیگری را هم مطرح می‌کنند که همان حق مردم در منابع ثروت است. بر این اساس، وظیفه مستقیم حکومت اسلامی است که معیشت کافی و آبرومندانه را برای تمامی افراد جامعه صرف‌نظر از تکافل عام، تامین کند. راه ادای این وظیفه هم روشن است. حکومت باید برای تمام کسانی که می‌توانند کار کنند، امکان کار فراهم کند و کسانی که قادر به انجام کاری نیستند یا اینکه حکومت نتوانسته کاری را برایشان فراهم کند، تامین کند. بودجه این وظیفه علاوه‌بر واجبات مالی بر افراد، مانند خمس و زکات، از بخش عمومی فراهم می‌شود.

«از بخش عمومی» یعنی چه؟ یعنی از کجا؟

بخش عمومی مثل رقبه مال با توضیحی که بیان کردم. بخش عمومی هر مالکیتی نسبت به مال را که به حکومت اسلامی برمی‌گردد، شامل می‌شود.
جالب اینجاست که حدود و ثغور اصل دوم با حدود و ثغور «تکافل عام» متفاوت است. «تکافل عام» تنها نیازهای حیاتی را دربرمی‌گیرد یا آن‌گونه که در روایت بیان شده، نیازهای سخت را شامل می‌شود. اما در اصل دوم بر حکومت واجب است که «سطحی کافی» از معیشت را -که مردم در جامعه به‌طور معمول دارند- برای هر فرد فراهم کند. این «سطح کافی» به تعبیر شهیدصدر، مفهومی منعطف است. یعنی اگر سطح رفاه در جامعه اسلامی افزایش پیدا کرد، این سطح هم به‌نسبت آن افزایش می‌یابد. روایات بسیار جالب‌توجهی را شهیدصدر در ادامه این بحث در «اقتصادنا» می‌آورند که خواندنی است. ازجمله روایتی که در وسایل‌الشیعه از امیرمومنان(ع) نقل می‌شود. امام‌علی(ع) از کنار پیرمردی نابینا عبور می‌کردند که گدایی می‌کرد. امام فرمودند: «این شخص کیست؟» گفتند: «مردی است مسیحی.» امام فرمودند: «او را به کار گرفتید [و اکنون] درحالی که سالخورده و ناتوان‌شده، هزینه زندگی‌اش را پرداخت نمی‌کنید؟! از بیت‌المال، هزینه زندگی‌اش را بپردازید.»

فرمودید عدالت اجتماعی دو اصل کلی دارد و اصل دوم «توازن اجتماعی» بود. این توازن چگونه محقق می‌شود؟

توازن اجتماعی در جامعه اسلامی در نگاه شهید صدر، دست‌کم با سه اقدام جدی محقق می‌شود:
اول، فراهم‌شدن حداقل رفاه و برخورداری برای هر یک از افراد جامعه اسلامی. یعنی حکومت باید سطح زندگی افرادی را که از این حد کمتر است، ارتقا دهد.
دوم، در مکتب اسلام، آزادی بدون‌قید در مصرف وجود ندارد. یعنی سطح زندگی افراد نباید از سطح آسایش و رفاه عمومی جامعه، خیلی بالاتر باشد و از حد معقولی از رفاه و آسایش-که در جامعه اسلامی ممکن است- تجاوز کند. قرار نیست در حکومت اسلامی زندگی‌های لاکچری وجود داشته باشد، در حالی که بسیاری سر گرسنه زمین می‌گذارند. کسی ثروت و زندگی‌اش را به تنهایی به‌دست نیاورده تا تنها تصمیم‌گیر نسبت بدان باشد؛ جامعه است که این بسترِ کسب ثروت را فراهم کرده‌ است. دانستیم که در معنای اسلامی مالکیت خصوصی در نگاه صدر، فرد جانشین جامعه است و مسئول نسبت به آن. اینجاست که وظیفه حکومت اسلامی است [تا] ورود کند و جلوی هرگونه اسراف و بریزوبپاشی را بگیرد. سوم، حکومت اسلامی از طرفی باید مانع شود که سرمایه در دست طبقه‌ای خاص انباشته شود و از سوی دیگر، این مهم را دنبال کند که امکان کار و فعالیت و فرصت تولید برای همه افراد جامعه فراهم شود. شهید صدر بارها تذکر می‌دهد که در جامعه اسلامی نباید مانند جامعه سرمایه‌داری ثروت نزد افرادی خاص متمرکز شود. یعنی جدا از بحث اسراف، خود انباشت ثروت و فراهم شدن بستر آن هم مساله است. جان‌کلام آنکه، آزادی تملک یا مالکیت خصوصی در مکتب اسلام حدو‌حدود دارد و یله و رها نیست.

می‌دانیم که درحال‌حاضر «تعادل اجتماعی» مدنظر شهیدصدر در عمل اعمال نشده است. وظیفه کیست که به اعمال آن مبادرت کند؟ و اینکه آیا جامعه‌پذیر است؟ یا اصلا جامعه‌پذیر بودنش اهمیتی دارد؟

این بحث مهم و مفصلی است. اجمالا عرض کنم، در وهله نخست، با توجه به ساختار حکومت در جامعه ما، هر سه قوه-با توجه به اختیارات‌شان- در این‌باره وظیفه دارند. درواقع هر زمان که این تعادل اجتماعی می‌خواست به‌هم بخورد حکومت اسلامی درصورت وجود شرایط، باید ورود کند. به‌عنوان مثال، شهیدصدر نقل می‌کند که حضرت رسول(ص) در دوره معینی اجاره‌دادن زمین را ممنوع کردند. همان‌طور که همه می‌دانیم، عقد اجاره یکی از عقود مجاز در اسلام است. اما همین عقد مجاز، در برهه‌ای باعث از بین رفتن تعادل در جامعه اسلامی شد. ازاین‌رو، حاکم شرع آن را ممنوع اعلام کرد. در آن دوره، جامعه از انصار و مهاجران تشکیل می‌شد. انصار دارای املاک و زمین بودند و مهاجران بی‌خانمان درنهایت تنگدستی. خب بهترین کار با نگاه سودمدارانه چه بود؟ زمین را بدهید به مهاجران به‌عنوان کارگر برای شما کار کنند. لازمه آن هم در بلندمدت شکل‌گرفتن طبقه متمول انصار بود. پیامبر اسلام دستور دادند هر که زمینی دارد باید آن را خود کشت کند یا به برادر مسلمانش بدهد که کشت کند بدون اینکه برادرش اجاره‌ای بپردازد. در روایتی هم آمده که باید آن زمین را به برادرش ببخشد و نباید آن را اجاره دهد. این، یعنی تعادل و توازن اجتماعی. با توجه به ساختار حکومت در جامعه ما، سه قوه درگیر این مهم می‌شوند. یعنی هم باید قوانینی تدارک شوند که این تعادل را برقرار سازند و حافظ آن باشند و از سویی عزمی بر اجرای آن باشد و مانعی برتخلف از آن. اما همان‌طور که عرض کردم، شرایط هم باید باشد و احراز شود. مثلا گاه در شرایطی هرگونه مداخله‌ای باعث برخی تنش‌ها در جامعه می‌شود و وضع را بدتر می‌کند. اینجا باید سبک‌‌وسنگین کرد.
در وهله بعد، نخبگان جامعه و خود مردم هم وظیفه دارند. نخبگان جامعه نباید اجازه دهند این مباحث در جامعه فراموش شود. متاسفانه گاه در جامعه اموری به‌عنوان مساله مطرح می‌شود که درواقع مساله ما یا مساله اصلی و مهم ما نیست. طرح این مباحث از سوی نخبگان و بحث بر سر آن و شرایطش خود قدم اول برای تحقق توازن اجتماعی است. مردم هم باید مطالبه‌گر باشند و این مهم وقتی حاصل می‌شود که به این مساله آگاه شوند. البته روشن است که عده‌ای متنعم پرقدرت در راه تحقق این توازن مقاومت کنند. غیر از این بود جای تعجب داشت.

به‌طور کلی از نظر شهیدصدر راه‌حل اسلام برای برقراری تعادل و توازن اجتماعی چیست؟ آیا امروز هم برای تعادل و توازن اجتماعی باید قوانینی مثل منع اجاره را بگذراند و اجرا کنند؟

ببینید، برای فهم راه‌حل اسلام در نگاه شهیدصدر نخست باید توجه داشت که اسلام تفاوت‌های تکوینی را می‌پذیرد. انسان‌ها در توان ذهنی و روحی و جسمی با یکدیگر متفاوتند. قطعه‌هایی از زمین را مساوی بین ما چند نفر تقسیم کنند. درآمدی که حاصل می‌کنیم با توجه به ویژگی‌های گوناگون‌مان متفاوت است. بنابراین، نمی‌توان منشأ همه تفاوت‌ها را در طبقه اجتماعی افراد دانست. از نظر شهید این ادعایی است خلاف واقع که «منشأ همه تفاوت‌ها طبقه است.» اکنون این مطلب را بگذارید در کنار اینکه اسلام کار را اساس مالکیت و حقوق مربوط بدان می‌داند.
یعنی مالکیت بر این اساس چه فرقی خواهد کرد؟

برای اینکه بحث روشن شود، اجازه دهید در قالب مثالی که خود شهیدصدر مطرح می‌کند، آن را بیان کنم. فرض کنید شما به‌عنوان سرمایه‌دار در زمانی که استخراج نفت برای همه آزاد است، با تعدادی کارگر قرارداد می‌‌بندید. شما ابزار و وسایل لازم را در اختیار آنان قرار می‌دهید تا نفت را استخراج کنند. اکنون، پس از استخراج، نفت برای کارگران است و شما در این نفت تولیدشده حقی ندارید. محصول برای کارگر است. شما می‌توانید پول اجاره ابزارتان را بگیرید. اساسا احیای غیرمستقیم که با سپردن ابزار کار و دستمزد انجام می‌گیرد، حقی را برای فرد در محصول تولیدشده به‌وجود نمی‌آورد. بر همین اساس مالکیت ابزار تولید در صنایع تبدیلی نیز حقی ایجاد نمی‌کند.

می‌شود مثالی هم بزنید؟

فرض کنید دامدار مقداری پشم گوسفند در اختیار شما که مالک ماشین ریسندگی هستید، قرار می‌دهد. اکنون محصول تولیدشده برای مالک پشم ‌گوسفند است و نه شما که مالک ماشین ریسندگی هستید. شما تنها می‌توانید پول استفاده از این ماشین را از مالک طلب کنید. به تعبیر شهید، وجود چنین احکامی در دین درراستای نفی بهره‌کشی سرمایه‌داری است؛ یعنی اسلام با هرگونه درآمدی که بر کار مبتنی نیست، مخالف است و جلوی هرگونه رشد سرمایه را با مال تنها -بدون اینکه کاری شود- می‌گیرد. همین مهم باعث می‌شود با وجود اختلاف‌های فردی، توازن به‌هم نخورد و پول، پول نیاورد. وضع قوانین مناسب برای حفظ یا ایجاد این توازن لازم است، هرچند کافی نیست. اجرای درست هم شرط لازم دیگر است.

یکی از نکته‌هایی که در مالکیت خصوصی در سرمایه‌داری مطرح می‌شود، بر سر ذوق آمدن کارآفرینان است و گفته می‌شود با این تقریر از مالکیت خصوصی، در اقتصاد، رونق پیدا می‌شود. آیا با تقریر شهیدصدر، رونق اقتصادی ضربه نمی‌بیند؟ شهید برای این مساله هم پاسخی دارد؟

شهیدصدر تصریح می‌کند، منظور از توازن اجتماعی، توازن در سطح معیشت، میان افراد جامعه اسلامی است و نه سطح درآمد. یعنی مال و ثروت به‌گونه‌ای میان افراد جامعه در گردش باشد و توزیع شود که هر فرد بتواند در سطح عمومی گذران زندگی کند. بله ممکن است فردی از ثروتی که عادلانه در اختیارش گذاشته شده، به‌خاطر توانایی‌های فردی، بهتر استفاده کند. این مانعی ندارد و باید هم زمینه را برایش فراهم کرد. البته حواس‌مان هست که کسی نمی‌تواند گندم بکارد و طلا درو کند. همان‌طور که گفتیم، اسلام این تفاوت‌ها را به رسمیت می‌شمارد. به‌علاوه که قرار نیست کسی بدون اجرت کاری کند. آن کارآفرینی که امکاناتی را فراهم کرده بسته به همان امکانات اجرت و دستمزد دارد. خیلی ساده عرض کنم، من گاهی یک خودکار برای شما فراهم می‌کنم، گاهی ماشین ریسندگی را. گاهی برای 10 نفر فراهم می‌کنم و زمانی برای هزار نفر. همه اینها اجرت متفاوت دارد و این خود ایجاد انگیزه می‌کند. اما اینکه یک عده به هر بهانه‌ای استثمار شوند، اسلام نمی‌پذیرد. شهیدصدر تاکید می‌کند اسلام با هرگونه درآمدی که بر کار مبتنی نیست، مخالف است.

یک پرسش دیگر این است که آیا شهیدصدر این مباحث را تماما از اسلام استنباط می‌کند؛ به این معنا که همه این مباحث را می‌توان به اسلام نسبت داد؟

ببینید، شهیدصدر مکتب اقتصادی اسلام را در قالب گزاره‌هایی منسجم مطرح می‌کنند. اما باید توجه داشت این گزاره‌ها، از حیث نسبت‌شان با اسلام، یکی نیستند. این مهم در درجه اول، وابسته به دلیلی است که آنها را پشتیبانی می‌کند. مثلا دلیل یک ادعا یا نظریه برهانی عقلی یا روایتی قطعی‌السند و قطعی‌الدلاله است. این فرق می‌کند با ادعایی که دلیلش روایتی ظنی‌الدلاله است. بنابراین، بخش‌های مختلف این مکتب، از این حیث متفاوت است. به‌همین‌خاطر، با وجود اصول ثابت و ضروری، تفاوت دیدگاه و تقریر در آن امکان می‌یابد و در برخی مسائل اختلاف میان مجتهدان معنا پیدا می‌کند.

این مباحث، چه تاثیری در علوم اجتماعی اسلامی به‌طور کلی دارد؟

شاید مهم‌ترین آن، توجه به وظیفه ساماندهی جامعه به‌سوی وضعیت مطلوب است. شهید مساله بنیادین انسان امروز را یافتن مکتب مناسبی می‌داند که او را در زندگی اجتماعی‌اش به سعادت برساند. یک ساحت مهم و اساسی در علوم اجتماعی اسلامی، ساحت توصیه و تجویز است. این ساحت براساس هنجارها و ارزش‌های اسلامی در این علوم سامان می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های پژوهشی برای دانشمندان علوم اجتماعی اسلامی علاوه‌بر ترسیم وضعیت مطلوب، یافتن بهترین راه‌ها و روش‌ها در چهارچوب ثابتات اسلامی، برای تحقق ارزش‌های اصیل اسلامی و حل مسائل و آسیب‌های اجتماعی در جامعه برای رسیدن به این وضعیت است؛ شهیدصدر کوشید این مهم را در عرصه اقتصاد به انجام برساند. عمر شریف ایشان به نوشتن کتاب «مجتمعنا» نرسید. همان‌طور که مشاهده‌کردیم، از منظر ایشان، عدالت اجتماعی، ارزش حاکم در اقتصاد اسلامی است و حتی بر آزادی فرد در حوزه اقتصاد هم مقدم می‌شود. اقتصاددان اسلامی باید از تمامی منابع معرفت، از تجربه گرفته تا عقل، بهره گیرد تا در چهارچوب احکام اسلام، بهترین راه‌ها را برای تحقق عدالت اسلامی در جامعه پیدا کند. حالا اسمش علم اسلامی باشد یا مکتب اسلامی، تابع قرارداد است. اما حواس‌مان باشد که به‌قول قدما، التزام به شی، التزام به لوازم آن است. در این بحث، یعنی اگر واژه علم را تنها به علوم تجربی اختصاص دادیم، بسیاری از نظریات و پارادایم‌هایی که اکنون در علوم اجتماعی مطرحند و بر سرشان بحث‌ها صورت می‌گیرد، از حوزه این علوم خارج می‌افتند. شهیدصدر، یکی از بزرگ متفکران معاصر در این حوزه بود که با نقدهای عمیق و ذهن‌سوز دیدگاه سوسیالیسم و کمونیسم و سرمایه‌داری، به‌دنبال تقریر مکتب اسلام در این حوزه بود.

«نا» به چاپ دوم رسید

کتاب «نا» روایتی جامع از زندگی شهید صدر به‌قلم مریم برادران است که در پاییز ١٣٩٩ روانۀ بازار کتاب شد و اکنون پس از دو هفته «نا» به چاپ دوم رسید.

مریم برادران کوشیده این روایت، کتاب بلند و پرحجمی نباشد، اما داستانی جامع همراه با جزئیات فراوان را روایت کند که از ارتباطات خانوادگی گرفته تا مبارازات سیاسی و فعالیت‌های علمی و… را دربر بگیرد. او می‌گوید:

در زندگی‌نامه‌هایی که نگاشته شده کمتر به شخصیت‌های علمی پرداخته‌ایم. سید محمدباقر صدر علاوه‌بر اینکه فرد علمی شاخصی است، عالم دینی است که به نیاز زمانه خویش آگاه بود و علم خود را با عمل آمیخت. یعنی فقط به علم‌ورزی در گوشۀ خانه و کتابخانه یا محافل علمی نپرداخت؛ بلکه علمش را برای خدمت به جامعه خواست. در این کتاب زندگی چنین کسی را خواهید خواند. کسی که همه عمرش را صرف خواندن و نوشتن و اقدام برای زندگی سعادتمند کرد و از محبت به دیگران دریغ نورزید، حتی کسانی که جاهلانه به او تهمت زدند.

«نا» روایت‌های بی‌روحِ تاریخی را در قالب و زبان داستان روایت کرده، ولی درعین‌حال واقعیت است و اغراقگری و خیال‌پردازی ندارد. همۀ جزئیات این کتاب داری مستندات تاریخی و تأیید از سوی همسر و برخی دیگر از اعضای خانوادۀ شهید صدر است.

[fvplayer id=”19″]

«نا» به چاپ دوم رسید

برادران درباره انتخاب «نا» برای اسم کتاب می‌گوید:

در طول این روایت، احساس می‌کردم اگر آدم‌ها «ما» بودند، محمدباقر صدر شهید نمی‌شد. شهید صدر برای «ما بودن» خیلی زحمت کشید و در تجربه‌های زندگی ایشان هم مشهود است که هروقت مشکلی پیش می‌آمد، (حصری بود، دستگیری یا انزوا رخ می‌داد) ما بودن راه‌حل خارج شدن از بن‌بست می‌شد. اتفاق بد وقتی افتاد که آن شکاف ایجاد شد و ما دیگر ما نشد.

کتاب «نا» را از غرفۀ مجازی پژوهشگاه شهید صدر تهیه کنید