معرفی کتاب

پژوهشی درباره امام مهدی (عج) اثر استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر، به‌رغم حجم اندک خود، یکی از مهم‌ترین آثار معاصر درباره اندیشه مهدویت است. ترجمه‌های چندباره این کتاب به زبان‌های گوناگون، نقد و بررسی آن از سوی علمای مذاهب مختلف و استقبالی که اندیشمندان اسلامی از مضامین و شیوه پژوهش این کتاب داشته‌اند، گواه اهمیت این اثر ارجمند است. شاید کمتر کتابی بتوان پیدا کرد که به‌رغم حجم اندک در عمده کتاب‌های هم‌موضوع پس از خود به‌عنوان منبع پژوهشی تأثیر گذاشته باشد.

شهید صدر در این کتاب به شماری از پرسش‌هایی که ذهن علم‌گرا و مادی‌نگر انسان امروز ممکن است نسبت به مهدویت و باور به امام مهدی(ع) در اندیشه اسلامی داشته باشد، پاسخ می‌دهد. شهید صدر در ابتدا با توضیحی کوتاه درباره اندیشه مهدویت و ریشه‌های آن در تاریخ، شماری از پرسش‌هایی را که ممکن است درباره امام مهدی(ع) به ذهن برسد برمی‌شمارد و هر یک را در فصلی به میدان بررسی می‌کشد و پاسخ می‌دهد. این پرسش‌ها به‌ترتیب عبارتند از: چگونه این عمر بلند برای مهدی فراهم شدە است؟ چرا این همه پافشاری برای بلندی عمر مهدی؟ آمادە‌سازی راهبر منتظَر چگونه به انجام رسیدە است؟ چگونه باور کنیم که مهدی وجود یافته است؟ چرا هنوز این راهبر ظهور نکردە است؟ آیا یک فرد می‌تواند این همه نقش ایفا کند؟ روش تغییر در روز موعود چیست؟

این کتاب با چکیدگی و درعین‌حال عمق و دقت در جوانب گوناگون و با بهره‌گیری از زبان نو و ادبیات استدلالی، به این پرسش‌ها، نه به‌شکل سنتی و با استفاده از ادلۀ‌ نقلی محض، بلکه به‌گونه‌ای هماهنگ با فضای علمی رایج در جهان معاصر و مبتنی بر روش تجربی پاسخ می‌دهد. ازاین‌رو این کتاب کوچک همچون دیگر دستاوردهای فکری شهید صدر مورد توجه ویژه فرهیختگان و اندیشمندان جهان اسلام قرار گرفت و به‌شکل مجزا بارها به چاپ رسید. شهید صدر در یکی از نامه‌های خود به مرحوم شیخ علی اسلامی به استقبال گسترده از این کتاب اشاره کرده و می‌گوید: «بحث حول المهدی را دوباره در بغداد چاپ کردیم و استقبال از آن بی‌نظیر بود و در کمتر از یک هفته بیش از ده‌هزار نسخه آن به فروش رفت و این نشان می‌دهد که امت چه اندازه به این موضوع نیاز دارد».

بیان خردپذیر و استدلال‌های نوین شهید صدر عالمان اهل‌سنت را نیز به شگفتی و تقدیر از این کتاب واداشت و کسانی چون استاد حامد حفنی داود بر این کتاب مقدمه نوشتند. دکتر حامد حفنی، فارغ‌التحصیل الازهر و رئیس گروه زبان عربی دانشکده زبان دانشگاه عین‌شمس قاهره و از چهره‌های برجسته تقریب بین مذاهب اسلامی در مصر بود. مقدمه او دربردارنده مطالبی مهم در تبیین نگرش اهل‌سنت به مهدویت است و نیز به‌خوبی نشان می‌دهد که منطق سلیم و زبان شیوا و بی‌تعریض در بحث از باورهای مذهبی تا چه حد می‌تواند در تقریب بین مذاهب اسلامی مؤثر باشد و فضایی مساعد را برای گفت‌وگو درباره تفاوت‌های فکری و اعتقادی میان مذهب‌های گوناگون اسلامی بگشاید.

او درباره این کتاب می‌نویسد: «استاد محمدباقر صدر، دانشمندی متبحر و شخصیتی درخشان است که اندیشه معاصر به‌وجود او مباهات می‌کند. ویژگی کتاب‌ها و پژوهش‌ها و مقاله‌های او واقع‌گرایی، دوری از جانبداری و تأثیر نپذیرفتن از عاطفه و منافع شخصی است…او در کتابی که درباره موضوع بسیار مهم «مهدی» نوشته است، اندوخته‌ای جدید را به این بحث گرانقدر افزوده است… ازآنجاکه این مسئله از امور مربوط به مسائل معنوی و اعتقادی است، تلاش برای استدلال بر آن یکی از سخت‌ترین کارها، حتی برای راسخان در علم است. البته منظورم از استدلال در این باره، استدلال علمی است که متفکران معاصر و به‌ویژه رئالیست‌ها و تجربه‌گرایان و عمل‌گراها و دیگر زیردسته‌های ماتریالیسم را قانع می‌کند. در این میان علامه صدر با مهارت عالمی اصیل توانسته از پس این مهم برآید و مطالب پراکنده نقلی و عقلی علوم شرعی و علوم طبیعی را گرد هم آورد و به‌شکلی کم‌نظیر از همه‌جانبگی ارائه کند. او به لطف استعداد ذاتی و با بهره‌ از روش‌های علمی اکتسابی، توانسته است این اعجاز را در چهره‌ای علمی بررسی کند؛ درست مانند همان کاری که طبیعت‌شناس یا شیمیدان در آزمایشگاهش انجام می‌دهد تا مخالفان و منکرانش را با آزمایش قانع کند. من دست او را به‌گرمی می‌فشارم و برای این موفقیت بزرگ در تفسیر موضوع اعجازین مهدویت به او تبریک می‌گویم و نمی‌توانم ستایش خودم را بر حماسه دستان پرتوان علامه صدر در دفاع از امر اعجازین امام مهدی کتمان کنم؛ دفاعی با روشی علمی و همراه با ادبیاتی هماهنگ با روح اندیشه معاصر.»

پژوهشی درباره مهدی(ع) به‌رغم حجم اندک، از سطح والایی از نوآوری در محتوا و روش بحث از مسائل اعتقادی برخوردار است و همانند دیگر آثار استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر، جایگاهی والا یافته و همواره مورد توجه و مراجعه علاقه‌مندان و اندیشه‌ورزان بوده و بااین‌همه مایه شگفتی است که آن شهید والامقام چنان‌که خود بیان می‌کند این اثر گرانبها را تنها در پنج روز به رشته تحریر درآورده است.

شایان ذکر است که شهید صدر ابتدا این کتاب را به‌عنوان دیباچه‌ای بر کتاب «موسوعة الإمام المهدي (عج)» تألیف شاگردش، شهید بزرگوار آیت‌الله سید محمد صدر، به رشته تحریر در آورد و بعدها به‌صورت اثری مستقل و با نام «بحث حول المهدي(ع)» به چاپ رسید. موسوعة الإمام المهدي (عج) اثری ارجمند دربارۀ موضوعات گوناگون مرتبط با اندیشه مهدویت است که چهار جلد چاپ‌شدۀ آن به ترتیب با عناوین تاریخ دوران غیبت صغری، تاریخ دوران غیبت کبری، تاریخ پس از ظهور و روز موعود در اندیشه دینی و مادی، به بررسی جنبه‌های مختلف این اندیشه می‌پردازد.

شهید سید محمدباقر صدر در پاسداشت از این اثر گرانقدر و برای تکمیل جنبۀ‌ تحلیلی و اقناعی آن، مقدمه‌ای برای این کتاب می‌نویسد و در پایان با تأکید بر ویژگی جامعیت و عمق این اثر، آن را دائرة‌المعارفی بی‌نظیر در موضوع خود می‌نامد و می‌گوید:

«در این جا به همین بیان مختصر از این اندیشه‌ها بسنده می‌کنم و شرح گسترده و مباحث مربوط به آن‌ها را به کتاب ارجمندی وامی‌گذارم که اکنون پیش روی ماست؛ دائرة‌المعارفی گران‌بها درباره امام مهدی(ع) که یکی از فرزندان و شاگردان عزیز ما، یعنی علامه پژوهشگر سید محمد صدر – خدایش نگاه دارد – تألیف نموده است.»

متفکران متناسب با انقلاب اسلامی نداشتیم

به گزارش روابط عمومی موسسه خانه کتاب،  نشست رونمایی و نقد دو کتاب «اعتقاد ما» و «انسان و عبادت» به قلم شهید محمدباقر صدر عصر دیروز (یکشنبه ۲۲ دی) از سوی کارگروه ویرایش متون دینی انجمن «ویرایش و درست‌نویسی» و پژوهشگاه تخصصی شهید صدر از سوی موسسه خانه کتاب و با همکاری انجمن علمی گروه علوم اجتماعی اسلامی دانشگاه تهران در سرای اهل قلم  برگزار شد.
در این جلسه حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین ملک‌زاده، مترجم کتاب «اعتقاد ما»؛ نرگس خسروی، مترجم کتاب «انسان و عبادت»؛ عبدالله نصری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و راضیه حقیقت، دبیر کارگروه ویرایش متون دینی حضور درباره شهید صدر سخن گفتند.

آثار شهید صدر باید به زبان‌های دیگر معرفی شود

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین ملک‌زاده، استاد حوزه و دانشگاه در این نشست گفت: شهید صدر از بزرگ‌ترین اندیشمندان در دوران اسلامی در زمان نزدیک ما بود. مدرسه و مکتب عظیمی را بنیاد نهاد و افق‌هایی را به روی عالمان شیعه برای اولین‌بار به ثبت رساند. این دانشمند جهان اسلام نظریات خود را در کتاب «الفتاوی الواضحة» را به عنوان رساله علمیه خود منتشر کرد.
او افزود: در این کتاب ما با یک مسئله تازه از فقه و مسائل فقهی روبرو هستیم. با اینکه این کتاب در یک جلد منتشر شد، اما توانست جمع زیادی را به پیروان شهید صدر اضافه کند و بسیاری تحصیل‌کردگان برای حل این مسائل به شهید صدر مراجعه می‌کردند. این کتاب بیان استوار و موجز دارد که مقدمه آن به صورت جداگانه بارها به چاپ رسیده است.

حجت الاسلام ملک‌زاده با بیان اینکه ترجمه‌های ناقصی از آثار شهید صدر صورت گرفته است، تصریح کرد: آثار شهید صدر باید به زبان‌های دیگر معرفی شود تا بشریت با علم و معرفت او هرچه بیشتر آشنا شود. شهید صدر قائل به جامعیت دین بود. او در آثارش به دو نوع دلیل می‌پردازد؛ دلیل علمی و دلیل فلسفی. دلیل علمی طبق تعریف شهید صدر بر حس، تجربه و تفکر می‌پردازد و از روش استقرایی پیروی می‌کند.
این استاد حوزه علمیه ادامه داد: زمانی کتاب «الاسس المنطقیة للاستقراء» را در دانشگاه امام صادق (ع) تدریس می‌کردم، متوجه شدم به غیر از من هیچ‌کس در دانشگاه این کتاب را تدریس نکرده است. این کتاب از شاهکارهای شهید صدر است که در ریاضیات و منطق نوآوری‌های زیادی دارد و به دلایل مختلف مجهول‌القدر باقی مانده است.
او با اشاره به تخصص شهید صدر در علوم مختلف گفت: شهید صدر علاوه بر علوم انسانی، جدیدترین قسمت‌های نظریات ریاضی را خوانده بود و آن‌ها را نقد و اصلاح کرده بود. یکی از خروجی‌های علمی شهید صدر کتاب «اعتقاد ما» است. ادبیات رایج شهید صدر با ادبیات رایج کتب حوزوی متفاوت است. آنچه در حوزه کار می‌شود متونی است که ادبیات آن، ادبیات کهن است. ادبیات شهید صدر ادبیات امروز است.

شهید صدر، معارف دینی را با شیوه نوین مطرح می‌کند

نرگس خسروی، مترجم کتاب «انسان و عبادت» درباره این کتاب گفت: کتاب «انسان و عبادت» بخشی از کتاب «الفتاوی الواضحه» است. شهید صدر، معارف دینی را با شیوه نوین مطرح می‌کند. این کتاب از قلم روان برخوردار است و مخاطب را با معارف دینی آشنا می‌کند که برای فهم متن دچار مشکل نشود.
او افزود: این کتاب در ابتدا به رساله‌های علمیه انتقادات را وارد می‌کند که از دو جهت این رساله‌ها ایراد دارند که برای مثال رساله‌ها شیوه علمی ندارند و برای مخاطبان مناسب نیستند. مشکل دیگر رساله‌ها از نظر شهید صدر این است مساله‌ها روز در آن نیامده و تقسیم‌بندی علمی ندارد. موضوعات و فتواها طبق تقسیم‌بندی قدیمی وارد شده و ادبیات رساله‌ها تنها مخصوص طلاب علوم دینی است.مترجم کتاب «انسان و عبادت» با تاکید بر اینکه به اعتقاد شهید صدر رساله‌ها در گذشته به این شکل نگارش می‌شده که برای مخاطب کاربرد داشته باشد، افزود: در محتوای رساله‌ها در گذشته مسائل اعتقادی مطرح شده است و بیشتر تکالیف فرعی و احکام اموال را در محتوای خود داشتند. بخشی هم مربوط به عبادت است که آخر رساله نگارش شده است.

غفلت از نابغه جهان اسلام

در ادامه عبدالله نصری، استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی، به آشنایی خودش با محمدباقر صدر اشاره کرد و گفت: آشنایی من با شهید صدر به آغاز دهه ۵۰ برمی‌گردد که دانشجوی علوم اقتصادی بودم و در دانشگاه با دانشجویان و استادان گروه‌های چپ بحث‌هایی زیادی داشتیم. آن زمان کتاب «اقتصاد ما» به تازگی ترجمه شده بود. من با دقت کتاب را خلاصه کردم.
او ادامه داد: اوایل انقلاب اسلامی برخی کتاب‌های شهید صدر را جمع‌آوری و ترجمه کردم. بعد از گذشت سال‌ها شهید صدر فراموش شده است، در حالیکه او نابغه جهان اسلام بود. من زمانی که شروع به نگارش کتاب اندیشه‌های صدر کردم دو بحث برایم مطرح بود؛ نخست بحث هرمنوتیک و دوم بحث اجتهاد بود. ما در حال حاضر نمی‌دانیم افق فکری شهید صدر چگونه بوده است. ما متاسفانه نه تنها در معرفی او، بلکه در معرفی تمام شخصیت‌هایمان کوتاهی کرده‌ایم.
نصری با توجه به اینکه حتی کتابی درباره شخصیت علامه طباطبایی برای ترجمه هم‌اکنون در دست نیست، بیان کرد: هم‌اکنون حتی کتابی که درباره علامه طباطبایی و علمای دیگر باشد برای ترجمه به زبان‌های دیگر نداریم. ما چرا نباید ده‌ها کتاب و صدها کتاب درباره اندیشه‌های شهید صدر نداشته باشیم و به قدری در این زمینه از غرب عقب هستیم که قابل ملاحظه نیست. برای مثال آن‌ها صدها کتاب درباره داستایوسفکی دارند. در حالیکه بسیار مهم است شخصیت شهید صدر را در سطوح مختلف معرفی و او را با سایر اندیشمندان و متفکران غربی مقایسه کنیم.این استاد فلسفه ادامه داد: شهید صدر نوآوری‌های زیادی داشت و رساله علمیه می‌نوشت. رساله فقهیه نحوه دین‌ورزی ماست. زمانی دین‌ورزی درستی داریم که معرفت دینداری داشته باشیم. شهید صدر چند ویژگی مهم داشت؛ نخست اینکه او یک متفکر امروزی است. یکی از بزرگترین معضلات ما این است که متفکران متناسب با انقلاب اسلامی نداشتیم و از نظر اندیشه‌ای دچار فقر شده‌ایم.
او با بیان خدمات محمدباقر صدر در نجف اشرف تصریح کرد: درست در دهه ۳۰ این استاد بزرگوار حلقه‌ای در نجف تشکیل می‌دهد که ارتباط متفکران آنجا با جهان بود. از علامه جعفری نقل شده است که شهید صدر یکسال پای درس او می‌آمد و با مباحث جدید فلسفی آشنا می‌شد. در حقیقت توجه شهید صدر به نیازهای زمان بود و در عین حال توجه به سنت داشت.
نصری در پایان بیان کرد: با تمام توجهی که شهید صدر به سنت داشت آن را بت نمی‌کرد و به دستاوردهای جدید دنیا احترام می‌گذاشت و با شخصیت‌های مختلف جهان ارتباط داشت. از ویژگی‌های مهم شخصیتش این بود که همواره دنبال واقعیت بود و با دیدن اوضاع ایران و عراق اندیشه‌های ابتکاری را مطرح می‌کرد.

ترجمه‌ها غالبا گرته‌برداری است

راضیه حقیقت، دبیر کارگروه ویرایش متون دینی «انجمن ویرایش و درست‌نویسی» در پایان این نشست گفت: از آبان‌ماه امسال کارگروهی را برای نقد کتاب‌های دینی برگزار کرده‌ایم و امیدواریم با این نگاه ویرایش متون دینی را عمیق‌تر نگاه کنیم. ترجمه‌هایی از عربی به فارسی شده است ایراداتی دارد و غالبا بخشی از این آثار گرته‌برداری است.
او سپس به برخی مشکلات دو کتاب «اعتقاد ما» و «انسان و عبادت» اشاره کرد و افزود: کتاب «اعتقاد ما» با توجه به اینکه استدلالی بود و به لحاظ ساختاری جمله‌ها بی عیب و نقص بود. از لحاظ ویرایش صوری، اصول یکدستی رعایت شده بود. در کتاب شیوه کاماگذاری در جملات پایه و پیرو به درستی انجام شده بود.
حقیقت سپس به کتاب «انسان و عبادت» اشاره و اضافه کرد: کتاب «انسان و عبادت» متنی روان دارد به گونه‌ای که خواننده احساس نمی‌کند متنی ترجمه شده است و این از نکات قوت کتاب است. رسم‌الخط فرهنگستان زبان و ادب فارسی رعایت شده و معنی برخی واژه‌ها در پانوشت آمده است.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید

کتاب «انسان و عبادت» نوشته‌‎هایی از رساله عملیه استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر با نام الفتاوی الواضحه است که در آن، جنبه‌هایی از موضوع عبادت در اسلام بررسی شده است.

شهید صدر در پایان جلد اول رساله عملیه‌اش که بخش عبادات شریعت اسلامی را در بر می‌گیرد، برای تبیین سیمای کلی عبادت در اسلام، بخش ویژه‌ای را در نظر گرفته و مطالب ناب و ارزشمندی را در این باره به مقلدان ارائه کرده است.

آیت الله صدر در این بخش ابتدا به این موضوع می‌پردازد که چرا عبادت نیازی همیشگی برای همه انسان‌هاست و چه نقشی در مسیر تمدنی انسان ایفا می‌کند. سپس ویژگی‌های کلی عبادات را تبیین می‌کند و از این رهگذر فهمی دقیق‌تر و عمیق‌تر از مفهوم و کارکرد عبادت را به دست می‌دهد تا مکلفی که می‌خواهد از طریق رساله عملیه به همین احکام عمل کند، دیدگاهی روشن‌تر داشته باشد و آگاهانه‌تر عبادت کند.

در بخشی از این کتاب در صفحه ۶۲ درباره «فراگیری عبادت» آمده است: با ملاحظات عبادات گوناگون در اسلام، در می‌یابیم که عبادت، همه ابعاد زندگی را دربرمی‌گیرد و محدود به گونه‌های معینی از مناسک نیست. عبادت تنها به اعمالی گفته نمی‌شود که همچون رکوع، سجود، ذکر و دعا نشانه‌های تعظیم خداوند متعال را در خود دارند؛ بلکه عبادت همه بخش‌های فعالیت انسانی را دربر می‌گیرد. برای نمونه جهاد هم عبادت است و هم فعالیت‌های اجتماعی. زکات هم عبادت است و هم فعالیت اجتماعی مالی. خمس نیز در عین اینکه عبادت است، فعالیتی اجتماعی اقتصادی است. روزه نیز با اینکه عبادت است نوعی نظام غذایی را شکل می‌دهد. وضو و غسل هم بخشی از عبادات هستند، در حالی که به نظافت بدن مربوط می‌شوند.

در بخش دیگری می‌خوانیم: فراگیر بودن عبادت بیانگر رویکرد کلی تربیت اسلامی است که به دنبال آن است که آدمی را در همه کار‌ها و فعالیت‌هایش با خداوند متعال پیوند بزند و همه کار‌های شایسته را در هر شکل و زمینه‌ای که هستند به عبادت تبدیل کند. تربیت اسلامی به منظور ایجاد پایه‌ای استوار برای این رویکرد، عبادات همیشگی را در زمینه‌های گوناگون فعالیت آدمی توزیع کرده است، تا بدین وسیله زمینه‌ای تمرینی را برای انسان فراهم کند که روح عبادت را در همه کار‌های شایسته‌اش بدمد و تا زمانی که به عملی صالح برای خداوند مشغول است، روح مسجد را در پیکر مزرعه یا کارخانه یا فروشگاه یا اداره خود جاری کند.

پژوهشی درباره ولایت

 

استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر در روند فکری و علمی خود، با واقع‌نگری و توجه به جریان‌ها و رویکردهای کلان و مکاتب بزرگ در جهان فعالیت می‌کرد. کتاب‌هایی چون فلسفتنا و اقتصادنا، جلوه‌ای از این توجه و آگاهی است؛ کتاب‌هایی که در دوران خود، انقلابی فکری را رقم زدند و یک‌تنه توانستند در برابر هجمه‌های سخت فکری که از غرب و شرق بر جهان اسلام وارد می‌شد، بایستند. اما این کلان‌نگری و توجه به مکاتب بزرگ سبب نمی‌شد که شهید صدر به اتفاقات جزئی‌تر در عرصه معرفت توجه نداشته باشد. او با دقت آخرین دستاوردهای اندیشمندان را رصد می‌کرد و متناسب با وظایف خود نسبت به آن‌ها اقدام می‌نمود. در این راستا یکی از روش‌های او برای تصحیح یا تکمیل دستاوردهای فکری اندیشمندان اسلام، نگارش دیباچه بر کتاب‌های آنان بود و از این رهگذر در صورت امکان، کاستی‌ها یا کژی‌های کتاب را در نوشته‌ای مختصر برطرف می‌نمود و بدین‌سان آسیب‌های احتمالی را از بین ‌می‌برد. «پژوهشی درباره ولایت» نمونه‌ای از این حضور پویای شهید صدر در عرصه علمی است؛ کتابی که در زمان خود با استقبال کم‌نظیر اندیشمندان مواجه شد و برخلاف حجم کوچکش، تأثیراتی بزرگ را در پی داشت.

شهید صدر ابتدا این کتاب را به عنوان دیباچه‌ای بر کتاب «تاریخ الشیعه الامامیه و اسلافهم؛ منذ نشأه التشیع حتى مطلع القرن الرابع الهجری» تألیف دکتر عبدالله فیاض نگاشته است. دکتر فیاض در سال ١٩٧٠م (١٣۴٨ش) این کتاب را تألیف کرد و در آن به موضوع پیدایش شیعه و مراحل حیات آن در طول تاریخ پرداخت. به نظر می‌رسد استاد شهید ضمن آن‌که این اثر را کتابی ارزشمند یافت، در آن اشکالاتی اساسی دید و برای رفع این اشکالات، تصمیم گرفت با نوشتن مقدمه‌ای بر کتاب، نگاهی دیگر را جز آن‌چه مؤلف در تحلیل شکل‌گیری شیعه گفته ‌است به خوانندگان ارائه کند.

این دیباچه با استقبال مؤلف روبه‌رو شد و او آن را پیش از مقدمه خود در کتاب به چاپ رساند و خود در مقدمه‌اش نوشت:

«به حکم وفا باید از علامه گران‌قدر سید محمدباقر صدر که لطف کرد و بر این کتاب مقدمه نوشت و نظرات ارزشمندش را درباره شیعه و تشیع شرح داد، تشکر کنم. ایشان اشاره کرده است که برخی از نظراتش با نظرات من در این کتاب اختلاف دارد. من بسیار خوشحال شدم که دیدم برخی، نظراتی متفاوت با شماری از دیدگاه‌های من در این کتاب دارند؛ زیرا اختلاف سازنده است و…».

سه سال بعد این مقدمه به‌شکل مستقل و با‌ نام «التشیع و الاسلام» به چاپ رسید و بدین‌سان فصلی جدید را در پژوهش درباره مسئله ولایت در اسلام گشود.

پس از انتشار التشیع و الاسلام، حجت‌الاسلام‌والمسلمین شیخ علی حجتی کرمانی این کتاب را _ در سال ١٣۵٢ش _ ابتدا با نام «تشیع و اسلام» و سپس با نام «تشیع مولود طبیعی اسلام» به فارسی ترجمه کرد. با انتشار کتاب، دکتر علی شریعتی آن را مطالعه کرد و نقدها‌یی را درباره آن برای مترجم فرستاد؛ نقدهایی که به دو بخش تقسیم می‌شد؛ ستایشِ نیمۀ اول کتاب (تشیع چگونه پدید آمد) و اشکالاتی درباره بخش دوم آن (شیعه چگونه پدید آمد) که در واقع نگرانی‌های دکتر شریعتی از برداشت‌های احتمالی از برخی عبارات آن بود. خود او در این باره می‌نویسد: «بی‌شک این مسائل نه بر استاد صدر پوشیده است و نه بر شما. درعین‌حال، فکر می‌کنم به‌عنوان یادآوری و نیز توجه دادن شما به اینکه یک خواننده روشنفکر بی‌طرف یا تاریک‌فکر باطرف و باغرض، چگونه تلقی‌هایی از نوع برداشت‌ها یا تعبیرهای کتاب ممکن است داشته باشد،‌ لازم بود».

دکتر شریعتی نوشته خود درباره کتاب را با ستایشی بلیغ از نویسنده و کتاب او آغاز می‌کند: «در باب کتاب تشیع مولود طبیعی اسلام، نوشته استاد متفکر و نویسنده آگاه زمان ما،‌ سید محمدباقر صدر که خوشبختانه با آثار نو و گران‌قدر وی چون فلسفتنا و اقتصادنا آشنایی یافته‌ایم و نشان داده است که علاوه بر فرهنگ اسلامی، هم فهم زمان ما را دارد و هم درد زمانه ما را حس می‌کند و هم با زبان مردم این زمان حرف می‌زند و با شیوه کار علمی عصر حاضر نیز آشناست؛ اینهاست آنچه یک عالم اسلامی در عصر ما بدان نیازمند است و این است آن عالم اسلامی که عصر ما به او محتاج. طرح مسئله «چگونگی تولد شیعه در قلب اسلام و متن دعوت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و نیز ضرورت منطقی و فوریت حیاتی وصایت که هم سرنوشت انقلاب اسلامی و هم سرگذشت امت انقلابی بدان پیوسته است»  در افقی بسیار وسیع، با نگرشی دقیق و بسیار علمی و روشی تحلیلی آغاز شده است و نویسنده آگاه و پژوهنده و حاکم بر زمینه کار و مطمئن از سرانجام بحث، همه عناصر را بیرون ریخته و در صحنه‌ای بسیار وسیع گسترش داده و تمامی احتمالات و فرضیات موجود و ممکن را با جرأت مطرح کرده و همه جوانب مختلف واقعیت را بررسی نموده و به هر راهی رفته و به هر جایی سر زده و این منشور را از همه سو دیده و هر پرتویی را بر آن تابانده و در پایان، هوشیارانه و با مهارت بسیار، همه را سر به‌هم آورده و خوب تمام کرده و در نهایت موفق بیرون آمده است. تا اینجا که فصل اول کتاب است و سخن از چگونگی ظهور تشیع و به‌ویژه مسئله وصایت _ در برابر «بلاتکلیفی» و یا «شورا» _ دیدگاه وسیع [است]، طرح مطلب استادانه، شیوۀ بررسی علمی و تحلیلی و زبان، پخته و استدلال نیرومند است، و گذشته از این‌ همه، فشردگی مطلب است که غالب نوشته‌های فضلای مذهبی ما _ به‌ویژه در این زمینه _ آن را فاقد است. خواننده احساس می‌کند که بحری را در کوزه‌ای ریخته و همچون مرغی دورپرواز با اینکه تمامی این شهر عظیم را دیده است، به‌شتاب از آن گذشته است».

مترجم کتاب نقد‌ها و نکات دکتر شریعتی را برای نویسنده فرستاد و در چاپ بعدی ترجمه کتاب نیز آن نقد‌ها را به کتاب افزود و خود، برخی از اشکالات دکتر شریعتی را پاسخ داد.

همچنین پس از آن‌که نقدهای دکتر شریعتی به استاد شهید رسید، ایشان نقدهای وی را به تفصیل پاسخ داد و به‌شکل کتابچه‌ای به‌ ایران فرستاد تا به چاپ برسد. ازآنجاکه شهید صدر به‌شکلی واقعی به کار جمعی و مشورت‌پذیری باور داشت و به‌طور خاص همه امور مربوط به ایران را با جمعی از شاگردان و یاران موثق خود در ایران هماهنگ می‌کرد ،از آنان خواست که نظر خود را درباره این کتابچه بیان کنند. آنان نیز با توجه به شرایط خاص آن دوران اعلام کردند که با چاپ این جوابیه موافق نیستند و پاسخ‌های مترجم را در این زمینه بسنده می‌دانند. هرچند شهید صدر نظر آنان را درست نمی‌دانست و در نامه‌هایی به تفصیل به ایشان توضیح داد که اشتباه می‌کنند، نظرشان را پذیرفت و از چاپ پاسخ در ایران خودداری کرد. اما در چاپ‌های بعد، بخش‌هایی را که در واقع پاسخ به آن نقدها بود، به متن نخست کتاب افزود.

از آن پس این ‌کتاب به‌همراه افزوده‌های شهید صدر بارها و با نام‌های گوناگون به چاپ رسید. البته خود نویسنده در نامه‌های گوناگون از این اثر با نام «بحث حول الولایه» یاد کرده و تمایل داشته این کتاب هم‌نام و در تراز پژوهش دیگرش یعنی «بحث حول المهدی علیه‌السلام» به چاپ برسد؛ کتابی که آن هم دیباچه‌ای از این دست بوده است.

این اثر به‌رغم حجم اندک، در نوع خود بی‌نظیر است و افزون بر محتوای غنی، نمونه‌ای زیبا از هم‌افزایی فکری و الگویی خردپسند و دلپذیر از پاسداری مرزهای مذهب را به‌ نمایش می‌گذارد.

صدر در این کتاب با روشی نو و با تکیه بر مسلمّات تاریخی به اثبات این مطلب می‌پردازد که تشیع رهاورد طبیعی اسلام است، نه اینکه در گذر زمان و بر اثر حوادث سیاسی و یا اجتماعی پدید آمده باشد. او در سه فصل که درواقع هریک احتمالات ممکن برای ادامه حیات سیاسی اسلام پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله است، به‌گونه‌ای روشن و خدشه‌ناپذیر این موضوع را بررسی می‌کند که تنها از دروازه عناد می‌توان به مقابله با آن پرداخت. دکتر الأسعد بن علی التونسی که تشیع خود را مدیون این کتاب می‌داند در کتاب «التَّجدید الکلامی عند الشَّهید محمد باقر الصَّدر قراءه فی المعالم المنهجیَّه؛ نوآوری کلامی شهید صدر؛ بررسی شاخصه‌های روش‌شناختی»، ص٧٧، می‌نویسد: «محمدباقر صدر با درنظرگرفتن ریشه‌های تاریخی به تکامل زمانی نبوت پرداخته و کتاب «بحث حول الولایه» نمونه‌ای دیگر از این تعامل تاریخی با نبوت است که البته در این کتاب نه به پیشینه، بلکه به آینده نبوت و تکامل و استمرار پسینی آن پرداخته است و با روشی نو، بی‌نظیر و مبتنی‌بر حساب احتمالات، ضرورت ولایت را به‌عنوان استمرار خط نبوت در تاریخ اثبات کرده است.»

 

 

کتاب «اعتقاد ما» مقدمه‌ای اعتقادی است که استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر برای رسالۀ عملیۀ‌ خود، با نام الفتاوی‌الواضحه نگاشته بود. او به‌هدف ارائۀ احکام اسلامی به مسلمان معاصر و با تلاش برای ارائۀ شیوه‌ای جدید و به‌روز در عرضۀ شریعت اسلامی الفتاوی‌الواضحه را به رشتۀ تحریر درآورد. پس از چاپ اول رساله و استقبال بی‌نظیر از آن، شماری از بزرگان و طلاب حوزه و نیز عموم مؤمنان از شهید صدر درخواست کردند که او به تأسی از پیشینیان، مقدمه‌ای در اثبات اصول عقاید نوشته و در چاپ جدید رساله به آن بیفزاید. او این درخواست را پذیرفت و برای چاپ جدید، مقدمه‌ای با نام موجز فی اصول الدین و در سه فصل «المرسل»، «الرسول» و «الرساله» نوشت.

استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر در این مقدمه به تبیینی استدلالی از اصول عقاید شیعه پرداخته و در استدلال‌های خود به‌جای بهره‌گیری از روش‌های کلامی و فلسفی مرسوم، روش علمی رایج در علوم تجربی را به‌کار گرفته است. خود او در توضیح معنای «دلیل علمی» می‌نویسد: «دلیل علمی هر دلیلی است که بر حس و تجربه تکیه دارد و از روش استقرایی مبتنی بر حساب احتمالات پیروی می‌کند».

البته شهید صدر در فصل اثبات وجود خداوند متعال از دلیل فلسفی نیز بهره می‌گیرد؛ این دلیل او ریشه در استدلال‌های دیرین فلسفی دارد، اما به‌شکلی کاملاً‌ نوآورانه ارائه شده است. او با توجه به غلبۀ اندیشۀ مدرن و شیوه‌های پژوهشی آن بر ذهن فرهیختگان زمانۀ خود، در تطبیق‌های این دو استدلال از مثال‌هایی دقیق و روزآمد در علم جدید و فلسفۀ مدرن استفاده می‌کند و درعین‌حال، تلاش می‌کند مطالب برای عموم خوانندگان مفید باشد.

این مقدمه پس از انتشار بارها به‌شکل مستقل و با نام‌های مختلف به چاپ رسید و به‌ زبان‌های گوناگون ترجمه شد. همچنین استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر درصدد آن بود که این مقدمه را در قالب کتابی مستقل و با تبیین و تفصیل بیشتر به رشتۀ تحریر درآورد که اوضاع سیاسی و فشارهای حکومت بعثی عراق مانع از تحقق این مهم شد.

شایان ذکر است که بخش بسیاری از توضیحات مربوط به مسائل حساب احتمالات در کتاب «الأسس المنطقیه للإستقراء» آمده است و درک دقیق‌تر مسائل مربوط به استدلال‌های علمی، مبتنی بر یادگیری آن مباحث است. همچنین دربارۀ اطلاعات علمی موجود در متن شهید صدر باید توجه داشت که این اطلاعات مربوط به حدود ۵دهۀ پیش از این است و چه‌بسا در برخی از جزئیات تغییراتی در دیدگاه دانشمندان ایجاد شده باشد. در هر حال، به‌دلیل جلوگیری از تفصیل در کتاب که بر خلاف هدف نویسنده از نگارش آن بوده است، تا حد ممکن از هرگونه شرح و توضیح پرهیز شده است و تنها در مواردی که ترجمه اقتضا داشته، توضیحاتی از سوی گروه ترجمه افزوده شده است؛ ازاین‌رو پاورقی‌های افزوده‌شده توسط گروه ترجمه با ذکر عنوان «مترجم» از پاورقی‌های نویسنده متمایز شده است.
در هر حال مجموعه ویژگی‌های این کتاب و نویسندۀ آن سبب می‌شود که اعتقاد ما کتابی منحصربه‌فرد باشد که خواندن و دقت در ظرافت‌های آن برای عموم اهل مطالعه و به‌ویژه متخصصان علوم اسلامی رهاوردهای فراوانی به ارمغان بیاورد.

راشل کنتز فیدر، پژوهشگر بنیاد پژوهشی موشه دایان (وابسته به دانشگاه تل‌آویو) در طرح‌نامۀ دکترای خود که آن را در مجله مطالعات خاورمیانه بریتانیا منتشر کرده است، می‌نویسد: «تألیف این کتاب (فدک در تاریخ) از سال١٩۴۶ آغاز شده است؛ سالی که صدر از کاظمین به نجف مهاجرت کرد تا تربیت دینی‌اش را آغاز کند. او به‌رغم سن کم، بلوغ فکری‌اش را ثابت کرده بود؛ زیرا پیش‌تر در اوان نوجوانی در مباحث فلسفی و حقوقی تسلط پیدا کرده بود… گفتاری تاریخ‌نگارانه و محققانه دربارۀ اختلاف نظر بر سر فدک، بخش اصلی این کتاب است؛ زیرا تاکنون تحقیقی نقادانه و جدی در این موضوع انجام نشده است. منابع اندکی درباره این واقعه هستند که نوعاً به حواشی پرداخته‌اند و یا واقعیت‌ها درباره نزاع فدک را خیلی ساده بیان کرده‌اند… مرنیسی و کورتز و کالدرینی به اختصار اشاره کرده‌اند که علی شریعتی در بیان نظرش درباره فاطمه به‌عنوان الگوی زنان، ماجرای فدک را هم بیان کرده است. کتاب او که مکرراً به «فدک در تاریخ» صدر هم استناد می‌کند، به فدک در بستر نیازهای زن مدرن می‌نگرد؛ یعنی آگاهی و مبارزه برای گرفتن حقوق اجتماعی و سیاسی خود».

راشل کنتز در تحقیق خود ابتدا به پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ اندیشه و شخصیت شهید سید محمدباقر صدر در جهان پرداخته و سپس کتاب «فدک در تاریخ» را به نقد و تحلیل گذاشته و نقش تاریخ و جامعه درباره صدر در شکل‌گیری این کتاب و سپس تأثیرگذاری این کتاب بر شیعیان را بررسی کرده است.

صدر چنان‌که کنتز می‌گوید این کتاب را در نوجوانی خود نوشته است. احمد ابوزید العاملی در کتاب «محمدباقر الصدر؛‌ السیره والمسیره فی حقائق ووثائق» پس از بررسی‌های متعدد و نقد نظرات مختلف درباره سال دقیق تألیف این کتاب، چنین نتیجه می‌گیرد: «احتمالاً شهید صدر از فرصت تعطیلی دروس در ماه رمضان سال ١٣۶٧ق. (١٩۴۶م) استفاده کرده و کتاب فدک در تاریخ را نگاشته است… شهید صدر در آن زمان صرفاً این کتاب را به‌عنوان یادنامه‌ای از مرحله علمی خود در آن دوران نوشته است، چنان‌که در پاسخ به یکی از شاگردانش درباره علت تألیف این کتاب می‌گوید: «من مطالب این کتاب را در دوران کودکی‌ام نوشته‌ام و دلم می‌خواست خاطره‌ای از آن دوران داشته باشم و برای همین این کتاب را تألیف کردم». البته این کتاب تا سال ١٣٧۴ق. به چاپ نرسید».[۱]

این کتاب اگرچه در نوجوانی صدر (١٣سالگی) تألیف شده،‌ یکی از عمیق‌ترین و دقیق‌ترین کتاب‌هایی است که در تحلیل بخشی از زندگانی حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها به نگارش درآمده است. فدک در این کتاب نقش تنه‌ای تنومند از پژوهشی پُرشاخه را ایفا می‌کند؛ پژوهشی که در ۵ فصل سامان می‌یابد و با نظمی خاص افزون بر نقل و نقد دقیق ماجرای فدک، به موضوعاتی عمیق‌تر در اندیشۀ دینی نیز می‌پردازد؛ تاآنجاکه شاید بتوان گفت که اساساً صدر فدک را به‌مثابه دستمایه‌ای برای بررسی نوع برداشت مسلمانان صدر اسلام از معنای دین،‌ برگزیده است و ازاین‌رو همان‌قدر که این کتاب ماهیتی تحلیلی‌تاریخی دارد،‌ می‌تواند پژوهشی در حوزۀ فلسفۀ دین نیز قلمداد شود. شاخه‌های این پژوهش، در عین اختصار، گسترۀ پُردامنه‌ای دارد و برای مثال به دیدگاه‌های شخصیت‌های صدر اسلام در حوزه‌هایی مانند اقتصاد نیز می‌پردازد: «از همین‌جا، باور این دو خلیفه دربارۀ مالکیت خصوصی نیز آشکار می‌شود. آن دو بر این باور بودند که خلیفه حق دارد اموال مردم را مصادره و برای امور کشور و مصارف عمومی دولت مصرف نماید، بی‌آنکه به آنان عوض بپردازد یا از ایشان اجازه گیرد. بنابراین،‌ هرگاه حکومت به اموال و دارایی‌های یکی از افراد جامعه نیاز داشته باشد، وی بر آن مالکیت ندارد».[۲]

علامه شهید سید محمدباقر صدر در فصل اول کتاب با نگارشی خیال‌انگیز و تصویرپرداز،‌ چکیده‌وار اشاره‌ای به شرح‌حال حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌کند و حرکت او برای ستیز درباره فدک را به نمایش می‌کشد. در فصل دوم گزارشی دقیق و تفصیلی از آنچه بر فدک در طول تاریخ گذشته به‌دست می‌دهد و با دلایلی انکارناشدنی اهمیت و جایگاه مادی و معنوی فدک را تبیین می‌کند. سپس در فصل سوم به گزارش ماجرای فدک پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌پردازد. او در این فصل از پی نقد بر نوشته استاد عباس محمود عقاد درباره ماجرای فدک، شیوۀ علمی شایسته و رویکرد خود در این پژوهش را مشخص می‌کند و به‌شکل ضمنی مغفول‌نگه‌داشتن این بخش از تاریخ و بی‌اهمیت جلوه دادن آن را در نوشته‌های شماری از پژوهشگران تاریخی، به پرسش و چالش می‌کشد. او در این فصل ریشه‌های تاریخی و زمینه‌های عاطفی مخالفت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با خلیفۀ اول را برمی‌شمرد. افزون‌براین، به جنبه‌های سیاسی این حرکت که آن را انقلابی بر ضد قدرت حاکم می‌داند، می‌پردازد و می‌گوید: «اگر کسی ماجرای فدک و تحولات و گونه‌های مبارزاتی آن را به دقت بررسی کند، رویدادی از قبیل مطالبۀ یک زمین را در آن نمی‌بیند؛ بلکه مفهومی گسترده‌تر در ذهنش تجلی می‌یابد؛ مفهومی که خواسته‌ای بلندهمتانه را در دل خود دارد که برانگیزانندۀ انقلاب است و در پی بازپس گرفتن قدرت غصب‌شده و حاکمیت ازدست‌رفته و شکوه بزرگ و به‌راه‌آوردن امتی است که به قهقرا بازگشته بودند. براین‌اساس، فدک مفهومی نمادین دارد که به معنایی بزرگ اشاره می‌کند و مقصود از آن، فقط همان قطعه‌زمین غصب‌شده در حجاز نیست. و همین معنای نمادین فدک بود که آن مبارزه را از یک دادخواهی عادی با افقی محدود و دایره‌‌ای تنگ، به انقلابی با قلمروی وسیع و آفاقی گسترده تبدیل نمود». بررسی وقایع سقیفه، تحلیل وضعیت گروه‌های سیاسی مختلف پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و تبیین اقتضائات جایگاه امام علی علیه‌السلام و حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها در موضع‌گیری‌ها، از جمله بحث‌هایی است که در این فصل دست‌به‌دست هم می‌دهند و جلوه‌ای شکوه‌مند از پژوهشی دقیق و خردپسند درباره یکی از مناقشه‌برانگیزترین فصول تاریخ اسلام را به نمایش می‌گذارند.

صدر در فصل چهارم، بخش‌هایی از سخنان حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در خطبۀ مشهور فدکیه را گزینش می‌کند و آنها را به شرح می‌گذارد. این فصل که با وصف فاطمه سلام‌الله‌علیها از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله آغاز می‌شود، سخنان آن حضرت را به‌مثابۀ منشوری اعتقادی‌فقهی و سپس درس‌نامه‌ای سیاسی‌اجتماعی تبیین می‌کند و به‌رغم آنکه بخشی اندک از آن خطبه را نقل می‌کند، روح حاکم بر همۀ آن را به‌خوبی روشن می‌سازد.

صدر با فصل پنجم کتاب، دادگاهی برپا می‌کند و شکایت حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها از خلیفه اول را طرح و پاسخ‌ها و ادعاهای خلیفه اول را در بوتۀ نقد می‌گذارد. او در این فصل که مجموعه‌ای از بحث‌های فلسفی، زبانی، حدیثی، اصولی و فقهی را در خود دارد، قدرت علمی‌اش را به‌رخ می‌کشد. مبانی مختلف علمای شیعه و سنی در موضوعات گوناگون را نقل و نقد می‌کند. برای نمونه در ضمن بررسی معانی مختلف حدیثی که خلیفۀ اول دربارۀ ارث‌گذاری انبیا به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نسبت داده است به بررسی حقیقت معنای ارث‌گذاری پرداخته و می‌نویسد: «در حقیقت، مال از فرد ارث‌گذارنده به فرد ارث‌‌برنده انتقال می‌یابد و علم و نبوت به‌صورت حقیقی انتقال نمی‌یابند. براساس نظریۀ اتحاد عاقل و معقول می‌توان به‌طور کاملاً واضح نشان داد که انتقال علم ممکن نیست. اما اگر به مغایرت وجودی میان عاقل و معقول اعتراف کنیم، باید گفت: در تجرّد صورت‌های علمی و این‌که آنها به‌نحو صدوری، قائم به نفس هستند، هیچ تردیدی نیست؛ یعنی معلول نفس هستند و معلول واحد به‌حسب ذات – نه فقط به مجرد اتصال – به علت خویش وابسته است و هویتش با آن ارتباط دارد. پس محال است که به علتی دیگر انتقال یابد…» او هریک از مبانی مختلف فلسفی در این‌باره را در پاورقی به‌شکلی مختصر شرح می‌دهد و سپس وقتی به مباحث فقهی و اصولی کتاب می‌رسد در مقام عذرخواهی از مخاطبان می‌نویسد: «من پوزش می‌جویم که در این اثر از اصطلاحات علمی رایج در مباحث منطقی و فلسفی و فقهی و اصولی، جز به هنگام ناچاری، بهره نمی‌جویم؛ زیرا می‌کوشم تا مباحث این فصل برای افراد غیرمتخصص در این زمینه‌ها نیز قابل فهم باشد». این مهم، یعنی قابل فهم بودن کتاب برای مخاطب عمومی، به‌رغم وجود مباحث تخصصی مختلف در آن،‌ تا حدی زیادی محقق شده است و بی‌شک همه علاقه‌مندان به مباحث تاریخ اسلام از این کتاب سود می‌برند، اما کتاب به‌گونه‌ای عمیق نوشته شده است که هر کس به‌اندازه بهره‌ای که از علوم اسلامی دارد، می‌تواند تا عمق بیشتری از این کتاب پیش رفته و بهره‌برداری کند.

آیت‌الله سید کاظم حائری در مقدمۀ «مباحث‌الاصول» خود، در بیان رتبه والای علمی این کتاب به نقدهایی که علامه صدر بر برخی از نظرات فقهی بزرگان شیعه مانند صاحب‌جواهر و آقاضیاء عراقی داشته،‌ اشاره کرده است. یکی از آن‌ها نقد شهید بر استدلال صاحب‌جواهر بر نافذ بودن علم قاضی در مقایسه با بینه است. وی در این‌باره می‌نویسد: «البته به باور من، این دلیل [با آنکه در اینجا به سود سخن ماست] ضعفی ماهوی دارد؛ زیرا در آن، مقایسۀ میان بیّنه و علم حاکم در نسبت با متن واقعیت صورت نپذیرفته، بلکه تنها میزان تأثیر هریک بر ذهن و جان حاکم در نظر گرفته شده است. در این حال، چنین نتیجه گرفته شده که علم از بیّنه قوی‌تر است؛ با این استدلال که یقین از ظن قدرتی بیشتر دارد. اما حقیقت آن است که در این مقایسه باید ملاحظه شود که در هر دادرسی کدام‌یک از این دو اصولاً برای دستیابی به حقیقت مطلوب شایسته‌تر است. در این‌گونه مقایسه، علم حاکم بر بیّنه برتری نمی‌یابد؛ زیرا همان‌سان که بیّنه گاه به خطا می‌رود، علم حاکم نیز دچار خطا می‌شود. پس این هر دو در نگاه شرع یکسان هستند و در معرض لغزش و اشتباه قرار دارند».

چه‌بسا همین مباحث سبب شده است که علامه سیدعبدالحسین شرف‌الدین (صاحب کتاب شریف المراجعات) با مطالعه همین کتاب به اجتهاد سید محمدباقر صدر گواهی بدهد. فرزند علامه شرف‌الدین می‌گوید: پس از آنکه کتاب فدک به پدرم رسید، ایشان کتاب را مطالعه کرد و پس از اتمام کتاب آن را بست و گفت: «أشهد بالله أنّه مجتهد؛ به خدا سوگند که او مجتهد است».[۳]

گذشته از محتوای کتاب، ادبیات و نوع استدلال آن نیز بخشی دیگر از اهمیت و نمونه نوآوری آن است. صدر درباره موضوعی که در قلمرو مسائل اختلاف‌برانگیز مذهبی قرار می‌گیرد، به‌گونه‌ای قلم زده است که درعین حفظ رویکرد‌های مذهبی، ادبیات آن ویژۀ شیعه نیست و می‌توان آن را به‌راحتی در اختیار اهل‌سنت قرارداد تا بدون تحریک حساسیت‌های مذهبی، به‌شکلی دقیق با نظر شیعیان درباره ماجرای فدک آشنا شوند.

این کتاب به‌تازگی توسط حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر سید ابوالقاسم حسینی و به‌همت پژوهشگاه تخصصی شهید صدر در ٢٣۵ صفحه به فارسی برگردانده شده است. چنان‌که از متن ترجمه پیداست، مترجم بیش از آن‌که جانب روان بودن متن را لحاظ کند،‌ در پی دقت در ترجمه و امانت‌داری در انتقال محتوا بوده است که با بررسی‌ بخش‌های مختلف ترجمه می‌توان به این نتیجه رسید که در این تلاش تا حد زیادی موفق بوده است. همچنین در مقایسه با سایر آثار ترجمه‌شده از علامه صدر از شیوایی خوبی نیز برخوردار است. از ویژگی‌های مهم این ترجمه ارجاعات متعددی است که گروه تحقیق پژوهشگاه برای نقل‌های مختلف تاریخی ارائه کرده‌اند که بر کاربرد تحقیقی کتاب افزوده است.

[۱]. محمدباقر الصدر، السیره والمسیره فی حقائق ووثائق، ج‏۱، ص۱۵۵.

[۲]. فدک در تاریخ، ص١٠٠

[۳]. محمدباقر الصدر، السیره والمسیره فی حقائق ووثائق، ج‏۱، ص٢٢٣.

در دورانی که جریان‌های مادی غرب و شرق بر افکار جوامع بشری سایه‌ای سیاه افکنده بود و می‌رفت کورسوی معنویت افکار امت اسلامی رو به تاریکی بگذارد، این ندای روشنی‌بخش علمای اسلام بود که توانست تاریکی‌های اندیشه‌های مادی را به آتش بکشد و روشنایی ابدی خورشید اسلام را دوباره در دل امت اسلامی فروزان کند. از پیش‌گامان این میدان شهید سید محمدباقر صدر بود که با نوآوری‌ها و تلاش‌های بی‌وقفه به رویارویی با ماده‌گرایی پرداخت و تلاش کرد امت اسلامی را در سطوح مختلف فکری از چنگال ماده‌پرستان برهاند. حاصل این تلاش در بالاترین سطح اندیشه که بنیان‌ها و اساس فکری این تمدن پوشالی را مورد هجمه خود قرار داد، «فلسفه ما» بود. اثری که در دو محور اساسی دیدگاه اسلامی را به نمایش گذاشت: نظریۀ شناخت و جهان‌بینی اسلامی.

شهید صدر در این اثر ابتدا به عرضه دلیل برای درستی منطق عقلی می‌پردازد و سپس اعتبار شناخت بشری را در میزان عقل و برهان می‌سنجد. سپس دیالکتیک را با همۀ جنبه‌های گسترده‌اش که هگل و مارکس ترسیم نموده‌اند، به بوتۀ نقد و بررسی می‌کشد. در ادامه، جهان‌بینی اسلامی را در پرتو قوانین فلسفی و دانش‌های گوناگون طبیعی و انسانی به بحث می‌نهد و در آخر، یکی از مهم‌ترین مشکلات فلسفی، یعنی ادراک را دستمایه گفت‌و‌گو قرار می‌دهد که جلوه‌گاه نبردی مهم میان ماده‌گرایی و متافیزیک است.

نشست نقد بررسی کتاب «فدک در تاریخ» با سخنرانی دکتر محمدحسین رجبی دوانی و حجت‌الاسلام‌ مجتبی الهی خراسانی، از سوی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و مؤسسه به‌نشر آستان قدس رضوی با حضور علاقه‌مندان برگزار شد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، نشست نقد و بررسی کتاب «فدک در تاریخ» با سخنرانی دکتر محمدحسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام و حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد خارج فقه حوزۀ علمیۀ مشهد و رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، از سوی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و مؤسسه به‌نشر آستان قدس رضوی با حضور علاقه‌مندان در فروشگاه کتاب به‌نشر سجاد مشهد برگزار شد.

کتاب «فدک در تاریخ» یکی از جذاب‌ترین و ژرف‌ترین آثار نگاشته شده در موضوع فدک به‌شمار می‌رود. آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر در این کتاب ابتدا به‌شکلی کوتاه و با بیانی ادبی نگاهی گذرا به شرایط پس از درگذشت پیامبر (ص) می‌کند و از ماجرای فدک – که در واقع انقلاب بود، نه فقط یک دادخواهی ساده بر سر ارث و میراث یا باغی در اطراف مدینه – تصویری کلی به‌دست می‌دهد. سپس به‌شکلی گذرا تاریخی را که بر فدک گذشته است، گزارش می‌دهد و آن‌چه را در طول زمان بر این قطعۀ مهم و البته نمادین از زمین گذشته است، از نظر می‌گذراند.

«فدک در تاریخ» اثر شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر بر اساس فیش‌هایی است که او در ١٣سالگی آنها را سخنرانی‌های خود در کاظمین آماده کرد. او این فیش‌ها را به کتاب تبدیل‌ می‌کند و همین بس که علامه شرف‌الدین با خواندن این کتاب و ویژگی‌هایی که از عمق مباحث آن به‌دست می‌آمد، برای این شهید بزرگوار تعبیر «مجتهد» به‌کار‌ می‌برد.

«فدک در تاریخ» اثری که با نگاهی اسلامی و فرامذهبی به این واقعه تاریخی پرداخته و منابع آن در محتوا به‌طور کلی مورد پذیرش جامعۀ اسلامی است و بیش از آن‌که دعوای کلامی و تاریخی درباره ماجرای فدک باشد قرار است سطح عمیق‌تر و ریشه‌ای‌تر در خصوص نوع نگاه به دین و نقش آن داشته باشد.

شهید صدر در این کتاب با رویکردی واقع‌نگرانه و مبتنی بر اصول اسلامی مورد پذیرش همه مسلمانان، احادیث نقل شده از سوی خلیفه را در بوته نقد گذاشته و معانی قابل برداشت از آن احادیث، نظر خلیفه دربارۀ آن‌ها، صحت آن‌ها و تطابقشان با قرآن کریم را نشان می‌دهد و در پایان از رهگذر بحثی فقهی، مخالفت رفتار خلیفه را با معیارهای اسلامی، به اثبات می‌رساند. هرچند شهیدصدر در این کتاب باورهای شیعی درباره مسألۀ فدک را بیان می‌کند و به اثبات آن‌ها می‌پردازد، اما در این مسیر روشی را در پیش می‌گیرد که مورد پذیرش سایر مذاهب نیز باشد و افزون‌براین از ادبیات مورد پسند آن‌ها نیز بهره می‌گیرد تا غبار حساسیت‌های غیراصیل، مسائل اصلی را نپوشاند و حقیقت اندیشه را از نظر دور نکند.

اینها بخشی از سخنان حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید امید موذنی، معاون پژوهشی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر بود که به‌عنوان کارشناس مجری نشست نقد و بررسی کتاب «فدک در تاریخ» مباحثی را در ارتباط با این اثر عنوان کرد. در ادامه مهمترین سخنان اساتید مدعو در این نشست را می‌خوانیم.

دکتر محمد حسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام: شهید ‌آیت‌الله سید محمدباقر صدر شخصیت کم‌نظیری بود که در حوزه‌های گوناگون دینی صاحب‌نظر بود و در هر حوزه‌‌ای که وارد‌ می‌شد بحث‌های دقیق و کم‌نظیری ارائه‌ می‌نمود.

از بررسی عنوان این اثر چنین بر‌ می‌آید که بیان‌کننده سرگذشت «فدک در تاریخ» است، درحالی‌که چنین نیست و فدک در قضاوت تاریخ بیان شده است، بحث بسیار جامع، ارزشمند و عالمانه‌‌ای در این کتاب مطرح شده است که فکر‌ نمی‌کنم نمونه دیگری داشته باشد و پیوندی میان فدک و سقیفه زده شده است که واقعه سقیفه و غصب خلافت موجب شد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در پوشش مطالبه فدک اصل خلافت به تاراج رفته را مطالبه نماید.

‌آیت‌الله صدر در کتاب «فدک در تاریخ» بسیار دقیق و بدون هیچ‌گونه حُب و بُغضی و بر مبنای اصول علمی و پژوهشی استناداتی را مطرح کرده که برای هر کس با هر دین و مذهبی عالمانه است و فکر‌ نمی‌کنم کسی نقد قابل توجهی برای رد مبانی کتاب داشته باشد؛ چراکه اگر کسی رد بر این کتاب بنویسد، رد بر عقل و فکر و فهم زده است.

در مجموع‌ شهید صدر می‌خواهد عنوان کند فدک که توسط خلفا غصب شد برای محروم کردن اهل‌بیت علیهم‌السلام از داشتن پشتوانه مالی و اقتصادی جهت حقی که از آن‌ها در غصب خلافت برده شده است و عالمانه تک‌تک واژه‌ها و عباراتی که از خلفا در این موارد ذکر شده مورد بررسی قرار داده و رد نموده است.

شهید صدر مطالبی را ارائه‌ می‌کند که اثبات‌ می‌کند که منطق غاصبان هیچ پشتوانه شرعی نداشته است و یک ارتجاعی قبل از اسلام است و باعث ضربه خوردن اسلام شده و حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با ایستادگی در برابر چنین غصبی، انقلابی ایجاد کرده و ضمن به چالش کشیدن منطق خلفا، حقیقت اهل‌بیت علیهم‌السلام و راه آنها را تبیین و مشخص کرده است. منطق قاصبان برای خلافتشان در حقیقت این بود که ما قریشی هستیم و قریش به جایگاه پیامبر سزاوارتر است.

شهید صدر در این کتاب مباحث عمیق فقهی، فسلفی، ادبی و تاریخی را مطرح کرده که مجموعه‌‌ای از علوم و معارف گوناگون است. ایشان تلاش می‌کند با بحث درباره فدک، خلافتی که غاصبانه از دست اهل‌بیت علیهم‌السلام بیرون شده و سعادت امت اسلامی را هدف قرار داده بازخواست کند و اسلام را به مسیر اصلی واقعی خود برگرداند.

«فدک در تاریخ» اثر عالمانۀ شهید صدر است که در این اثر خیانتی که انصار مرتکب شدند و آغازگر بحث جانشینی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بودند را مطرح‌ می‌کند که چگونه آنها با نادیده گرفتن حضرت علی علیه‌السلام از دفاع از حق جا ماندند و همچنین جعل حدیث توسط ابوبکر که به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نسبت‌ می‌دهد را از ابعاد گوناکون مورد بررسی قرار‌ می‌دهد و منطق ابوبکر را ابطال‌ می‌نماید و اثبات‌ می‌کند حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها انقلابی را برای برگرداندن حقیقت به جای خود و دفاع از حضرت علی علیه‌السلام آغاز کرده است و این انقلاب ادامه دارد.

در میان علمای ما در قضیه غصب خلافت این‌گونه مطرح است که بیشتر خلیفۀ دوم مؤثر بوده است و خلیفۀ اول در حاشیه کار بوده؛ اما شهید صدر در این کتاب بسیار عالمانه و ماهرانه نشان‌ می‌دهد که در سقیفه، ابوبکر اصل قضیه را برعهده دارد و انصار را از عرصه خارج‌ می‌کند و کار را پیش‌ می‌برد و یا به عبارتی با برنامه‌ریزی قبلی آن حوادث را در سقیفه رقم زده است.

مقدمه عالمانه و ارزشمند پژوهشگاه شهید صدر بر این کتاب خواندنی است. البته اصل این کتاب و متن عربی آن از یک ادبیات فاخر و ارزشمندی برخوردار بوده که مترجم هم‌ می‌خواسته در زبان فارسی آن را رعایت کند، ولی با این کار مطالب کتاب مقداری برای مخاطب عام ثقیل و سنگین شده است که اگر مقداری روان‌تر ترجمه‌ می‌شد تا همۀ مخاطبان بتوانند از آن بهره ببرند، بسیار بهتر و با ارزش‌تر بود.

اشکال اول: نمی‌توان انتظار داشت یک فرد در حوزه‌های گوناگون متخصص باشد. مرحوم شهید صدر در صفحۀ ۲۶ اشاره‌ می‌کند که دستگاه حاکم فشار را به اوج رسانده و غاصبان که قدرت را به‌دست گرفته، حکومت نظامی ایجاد کردند، به‌نوعی که نفس‌ها در سینه حبس شده است!

اما معتقدم حکومت این‌ها متزلزل بوده است و پیشروی کار آنان به‌خاطر اختلاف بین انصار، اوس و خزرج و… بود لذا اینها روی ایجاد اختلاف توانستند قدرت را به‌دست بگیرند.

اشکال دوم: در صفحه ۵۹ شهید صدر می‌گوید: چنین نبود که حضرت علی علیه‌السلام و یاران اجازه بدهد که آنان کارهای خود را پیش ببرند!

حال آن‌که ما می‌بینیم وقتی غاصبان بر امور مسلط شدند و سر مردم را به فتوحات گرم کردند، حتی توانستند بدعت‌هایی در دین بگذارند و امیرالمؤمنین بعد از اینکه به خلافت رسید نتوانستند این بدعت‌ها را بکشند، البته حضرت می‌خواست اقدام کند، ولی جامعه برنمی‌تابید.

اشکال سوم: صفحه ۶۸ شهید صدر می‌فرماید: بنی‌هاشم در دفاع از امیرالمؤمنین علیه‌السلام و در مقابل غاصبان آماده انقلاب بودند!

درحالی‌که معتقدم بنی‌هاشم کارنامۀ بس سیاه در دفاع امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهماالسلام دارد. از امام صادق علیه‌السلام سؤال شد که بنی‌هاشم کجا بودند که بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، به حضرت علی خیانت و خلافت غصب شد. حضرت می‌فرمایید: «بنی‌هاشم دو مرد داشت که از دنیا رفته بودند، حمزه و جعفربن‌ابیطالب». کسانی هم که از بنی‌هاشم در مقابل این جریان ایستادند درد غدیر نداشتند، بلکه درد آنان قومی و قبلیه‌‌ای است و می‌گویند نباید خلافت از بنی‌هاشم بیرون رود.

اشکال چهارم: در صفحه ۹۵ شهید صدر می‌فرماید: سه جریان مقابل حاکمیت و غاصبان ایستادند؛ انصار، بنی‌امیه و بنی‌هاشم!

اما این‌طور نبود که همۀ انصار ایستاده باشند، بیشتر بیعت کرده بودند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی قم: بحث دربارۀ شهادت صدیقۀ طاهره سلام‌الله‌علیها موضوع جدیدی نیست، نگاه‌های مختلف و تمرکز به نقل وقایع بیت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها و آنچه که پیرامون این واقعه اتفاق افتاده است، تقریباً به سال‌های ۲۰ تا ۴۵ هجری قمری برمی‌گردد؛ اما رفته‌رفته هم تراکم نقل‌ها افزوده شد و هم تحلیل‌هایی که در کنار این گزارش‌های تاریخی ارائه شده در بوته آزمون و نقد و اشکال و تردید قرار گرفته است. بخشی از این آثار مربوط به نگارنده‌های شیعی است.

واقعۀ غصب فدک از سه منظر قابل بررسی است: ابتدا از منظر تاریخی به‌عنوان یک رخداد تاریخی؛ دوم، به‌عنوان یک شاخص برای پذیرفتن و یا انکار یک حق حقیقی؛ سوم، منازعه‌ای فقهی بر سر حدیث منصوب به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله. طبعاً نگاشته‌ها در قرن اول هر کدام بخشی از ماجرا را پی گرفتند و به‌شکلی توأمان مسائل را مورد توجه قرار دادند. رفته‌رفته آثار سنی معتزلی به آن افزوده می‌شود، شاید به این علت که در تفکر اعتزال، افضلیت امیرالمؤمنین بر سایر خلفا جزء باورهای آنان است و رگه‌هایی از آن در آثار معتزلیان بغداد مشاهده می‌شود.

درباره خطبۀ فدکیه اگرچه اصالت آن تقریباً مورد توافق است، هر از چندگاه اشکالات و یا انکاراتی ابراز شده که پاسخ به این انکارات ازآنجاکه چندان جدید هست ما را به این باور‌ می‌رساند که اصل خطبه قرن‌ها مورد توافق بوده است. موج جدیدی از نگارش دربارۀ صدیقۀ طاهره سلام‌الله‌علیها بعد از تعامل اجتماعی میان جریان‌های نواندیش شیعه و سنی در صدسال اخیر اتفاق افتاده است و در مصر، عراق، سوریه، لبنان و ایران تقریباً با فاصله‌های بسیار کم، موج تازه‌‌ای از نگاشته‌ها درباره‌‌ آن حضرت، قیام آن حضرت، قضیه‌‌‌ فدک و … به راه افتاد که برخی حتی توسط غیرمسلمانان نگاشته‌ می‌شده است؛ اما به گمان من به اثر شهید صدر باید فراتر از این موج نگریست.

تفکر جامع‌نگر تقریباً در تمام آثار شهید ‌آیت‌الله صدر مشهود است. این اثر فوق‌العاده نیز با یک نگاه نظام‌مند و چندوجهی به قضیه فدک نگریسته است، به‌گونه‌ای حیرت‌آور، تقریباً این اثر واجد تمام دیدگاه‌هایی است که در خلال چند قرن درباره این رویداد ابراز شده و این افکار و اندیشه‌ها بوی کهنگی‌ نمی‌دهد. بی‌آنکه این کتاب بوی کهنگی به خودش بگیرد تازه‌ترین اندیشه‌ها را بیان کرده و هیچ‌گاه کهنه‌ نمی‌شود؛ چراکه به آثار نویسندگان هم‌عصر با خود‌ می‌پردازد و با ادبیات مرسوم در نثرهای علمی معاصر و با یک نوع بی‌طرفی برآمده از سبک علمی خود شهید صدر این کتاب تهیه، تدوین و به چاپ رسیده است.

کتاب «فدک در تاریخ» با یک نوع بی‌طرفی برآمده از سبک علمی شهید صدر تدوین شده است و این شهید بزرگوار اقامۀ فدک را اقامۀ دعوای شخصی تلقی‌ نمی‌کند و سعی دارد با تحلیل چند زاویه‌‌ای قضاوت را به خواننده واگذار کند که اساساً آنچه در ماجرای فدک رخ داد علنی شدن یک نبرد وسیع‌تر در این ماجرای به‌ظاهر حقوقی است.

این نگاه کلان‌نگر و نظام‌مند شهید صدر که در فلسفۀ کتاب‌های فلسفتنا، اقتصادنا و المعالم الجدیده و دیگر آثار ایشان مثل تفسیر موضوعی مشاهده‌ می‌شود، او را در موقعیت متفکری دارای فکر نظام‌مند نشانده است؛ به‌گونه‌‌ای که در تمام موضوعاتی که سخن گفته وضعیت مابَعدالصدر را پدید آورده است.

با گذشت نیم‌قرن از آثار و اندیشه شهید صدر مشاهده‌ می‌کنیم که این فکر بسیار جلوتر از زمان خود حرکت‌ می‌کرده و از ورای آن اندیشه معاصر نسبت به آینده اندیشه اسلامی در حوزه‌های اقتصاد، فلسفه، تفسیر، اجتهاد، جامعه و… پیش‌بینی‌هایی کرده است و می‌توان شهید صدر را به‌حق جزء نخستین آینده‌پژوهان مسلمان دانست.

ترجمه مناسب کتاب «فدک در تاریخ» در جهت حفظ حس و حال ادبی کتاب را از جمله نقاط مثبت آن است، اگرچه معتقدم با همۀ تلاشی که حجت‌الاسلام ابوالقاسم حسینی ژرفا به‌عنوان مترجم انجام داده است، طراوت شهید صدر در نثر عربی به‌طور کامل منتقل نشده است.

تمایزات کتاب: کتاب از منظر عاطفی و شناختی با حفظ مقام عصمت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها به وجه عاطفی واقعه توجه کرده است و هنگامی که بخش نخست کتاب را مطالعه‌ می‌کنید باور‌ نمی‌کنید این کتاب چنان روان‌کاوانه از منظر یک زن باشد، ولی در ادامه با یک اثر علمی روبه‌رو هستید و در این بخش نخست شور و تحلیل عاطفی به زیبایی ارائه شده است. شخصیت شهید صدر بسیار عاطفی است و بسیار قلم ادیبانه‌ای دارد. حتی نامه‌های سیاسی ایشان سرشار از بار عاطفی است.

تحلیل سیاسی از موقعیت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها و خطبه فدک که در این تحلیل حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها نه به‌معنای کسی که دارای انگیزه‌های سیاسی است، بلکه او را کنش‌گر و بازیگر آن مرحله سیاسی‌ می‌داند و موقعیت مناسبی است برای آنکه از این حادثه حقوقی بحث را به کل نظام امامت و جریان تداوم بخش نهضت پیامبر اسلام ببرد.

«فدک در تاریخ» ‌‌‌همچنان ‌که از شور عاطفی برخوردار است، مراقب است مخاطب به دام احساسات نیفتد و از دل‌وابستگی‌ها این موضوع را مطرح‌ می‌کند که حقیقت بالاتر از عواطف است، ‌‌‌همچنان ‌که در این اثر تحلیل زبان‌شناختی جامعی آورده‌ می‌شود. یافته‌های خرد و نظرات خاص در کتاب «فدک در تاریخ» در یک هندسه که همان اقدام صدیقه کبری سلام‌الله‌علیها یک انقلاب بوده است، آورده‌ می‌شود و ابعاد یک انقلاب و رفتار مواجهه با یک انقلاب را توضیح‌ می‌دهد.

در ظرایف کتاب «فدک در تاریخ» به چند نکته بسنده می‌کنم. شهید صدر مسیر حرکت زهرا سلام‌الله‌علیها از منزل تا مسجد را مشخص می‌کند؛ نکته ظریفی است و این در دیگر آثار نیست. بیان می‌شود که بخشی از دادرسی علنی با دعوت خود حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها از زنان دوست و آشنا همراه است. بیان می‌کند حضرت فقط شبیه به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نبود؛ شبیه‌سازی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله هم حرکت عامدانۀ حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است که موفق بود. همچنین شهید صدر گزارش کوتاه تاریخی و سیر مرتب و بدون معارض، در نقل و انتقالات فدک ارائه می‌دهد و درباره ارزش مادی فدک جمع‌بندی بسیار خوبی دارد. خلاصه کردن ادعاهای خلیفه اول و پاسخ به آن‌که جواب‌های آن بعضاً خاص و فوق‌العاده است، پرونده برخی از شبهات را به‌طور کامل بسته است و … .

سؤالی مطرح می‌شود که این مقدار توانایی شهید در اصول، تفسیر و تاریخ از کجا نشأت می‌گیرد. شهید صدر فردی پرمطالعه بوده است. همۀ خاطرات اطرافیان از پرمطالعه بودن شهید صدر ثبت شده است. شاگردان به خواست استاد آخرین کتاب‌های جدید در حوزه‌های مختلف را برای ایشان تهیه می‌کردند تا مطالعه نماید. شهید صدر بعضاً کتاب‌هایی می‌خواند که مجبور بود به‌خاطر حفظ شئون، در جلد روزنامه بپیچد تا دیده نشود. معروف بوده است که مصر می‌نویسد، لبنان چاپ می‌کند و عراق می‌خواند؛ بنابراین زمانی عراقی‌ها در کتاب‌خوانی شهره بودند و بازار کتاب عراق در طیف‌های مختلف، بازار اندیشه فعال داشته است و شهید صدر سهم خود را از این بازار به‌خوبی استیفا می‌کند. نکته دیگر اینکه شهید صدر خواهرزادۀ محمدرضا آل‌یاسین و شیخ راضی آل‌یاسین است، او پرورش‌یافته دایی خود است و این هم بی‌تأثیر نیست.

در پاسخ به استاد رجبی ملاحظه‌ای دارم، دفاع از ولایت را گاهی خیلی سفید و یا سیاه می‌بینیم. به تصویر ما، اگر بخواهیم جز آن سه‌نفری که با سر تراشیده آمدند، هیچ‌کس را مدافع ولایت ندانیم، دچار مشکل خواهیم شد. نمی‌خواهم بگویم هر کسی که در شکل‌گیری قدرت غاصب نقش نداشته، همه مدافع امیرالمؤمنین علیه‌السلام بوده‌اند، اما قبول کنیم این طیفی را شامل می‌شود که افرادی ازجان‌گذشته و پاک‌باخته بودند و بعضاً میانه‌تر و منتظر امنیت برای اعتراض بودند که هم بر بنی‌هاشم صادق است و هم بر انصار.

پیشنهاداتی درباره‌ کتاب دارم. نخست آنکه کتاب نسخه‌ای به زبان عربی دارد که دکتر عبدالجبار شراره تحقیقاتی دربارۀ آن انجام داده است، آن تحقیقات به فارسی ترجمه و بر کتاب افزوده شود. دوم: درست است رویکرد کتاب نقلی نیست و شهید صدر دلیلی نداشته که دائماً به متون کهن ارجاع دهد، اما گزارش‌های تاریخی وابسته به واژگان است و در مورد روایات تاریخی و فقهی خاص لازم است اصل روایات و مدارک آن در پاورقی بیاید و برای همگان در دسترس باشد. سوم: مقدمۀ کتاب نیازمند ذکر یک تطورپژوهی در باب نگاشته‌هایی در مورد فدک است که مخاطبان را از دیگر شرح‌های فدک مطلع می‌کند و قطعاً سودمند خواهد بود.