نشست نقد بررسی کتاب «فدک در تاریخ» با سخنرانی دکتر محمدحسین رجبی دوانی و حجت‌الاسلام مجتبی الهی خراسانی، از سوی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و مؤسسه به‌نشر آستان قدس رضوی با حضور علاقه‌مندان برگزار شد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، نشست نقد و بررسی کتاب «فدک در تاریخ» با سخنرانی دکتر محمدحسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام و حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد خارج فقه حوزۀ علمیۀ مشهد و رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، از سوی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و مؤسسه به‌نشر آستان قدس رضوی با حضور علاقه‌مندان در فروشگاه کتاب به‌نشر سجاد مشهد برگزار شد.
کتاب «فدک در تاریخ» یکی از جذاب‌ترین و ژرف‌ترین آثار نگاشته شده در موضوع فدک به‌شمار می‌رود. آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر در این کتاب ابتدا به‌شکلی کوتاه و با بیانی ادبی نگاهی گذرا به شرایط پس از درگذشت پیامبر (ص) می‌کند و از ماجرای فدک – که در واقع انقلاب بود، نه فقط یک دادخواهی ساده بر سر ارث و میراث یا باغی در اطراف مدینه – تصویری کلی به‌دست می‌دهد. سپس به‌شکلی گذرا تاریخی را که بر فدک گذشته است، گزارش می‌دهد و آنچه را در طول زمان بر این قطعۀ مهم و البته نمادین از زمین گذشته است، از نظر می‌گذراند.
«فدک در تاریخ» اثر شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر بر اساس فیش‌هایی است که او در ١٣سالگی آنها را سخنرانی‌های خود در کاظمین آماده کرد. او این فیش‌ها را به کتاب تبدیل می‌کند و همین بس که علامه شرف‌الدین با خواندن این کتاب و ویژگی‌هایی که از عمق مباحث آن به‌دست می‌آمد، برای این شهید بزرگوار تعبیر «مجتهد» به‌کار می‌برد.
«فدک در تاریخ» اثری که با نگاهی اسلامی و فرامذهبی به این واقعه تاریخی پرداخته و منابع آن در محتوا به‌طور کلی مورد پذیرش جامعۀ اسلامی است و بیش از آنکه دعوای کلامی و تاریخی درباره ماجرای فدک باشد قرار است سطح عمیق‌تر و ریشه‌ای‌تر در خصوص نوع نگاه به دین و نقش آن داشته باشد.
شهید صدر در این کتاب با رویکردی واقع‌نگرانه و مبتنی بر اصول اسلامی مورد پذیرش همه مسلمانان، احادیث نقل شده از سوی خلیفه را در بوته نقد گذاشته و معانی قابل برداشت از آن احادیث، نظر خلیفه دربارۀ آنها، صحت آنها و تطابقشان با قرآن کریم را نشان می‌دهد و در پایان از رهگذر بحثی فقهی، مخالفت رفتار خلیفه را با معیارهای اسلامی، به اثبات می‌رساند. هرچند شهیدصدر در این کتاب باورهای شیعی درباره مسألۀ فدک را بیان می‌کند و به اثبات آنها می‌پردازد، اما در این مسیر روشی را در پیش می‌گیرد که مورد پذیرش سایر مذاهب نیز باشد و افزون‌براین از ادبیات مورد پسند آنها نیز بهره می‌گیرد تا غبار حساسیت‌های غیراصیل، مسائل اصلی را نپوشاند و حقیقت اندیشه را از نظر دور نکند.
اینها بخشی از سخنان حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید امید موذنی، معاون پژوهشی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر بود که به‌عنوان کارشناس مجری نشست نقد و بررسی کتاب «فدک در تاریخ» مباحثی را در ارتباط با این اثر عنوان کرد. در ادامه مهمترین سخنان اساتید مدعو در این نشست را می‌خوانیم.
دکتر محمد حسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام: شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر شخصیت کم‌نظیری بود که در حوزه‌های گوناگون دینی صاحب‌نظر بود و در هر حوزه‌‌ای که وارد می‌شد بحث‌های دقیق و کم‌نظیری ارائه می‌نمود.
از بررسی عنوان این اثر چنین بر می‌آید که بیان‌کننده سرگذشت «فدک در تاریخ» است، درحالی‌که چنین نیست و فدک در قضاوت تاریخ بیان شده است، بحث بسیار جامع، ارزشمند و عالمانه‌‌ای در این کتاب مطرح شده است که فکر نمی‌کنم نمونه دیگری داشته باشد و پیوندی میان فدک و سقیفه زده شده است که واقعه سقیفه و غصب خلافت موجب شد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در پوشش مطالبه فدک اصل خلافت به تاراج رفته را مطالبه نماید.
آیت‌الله صدر در کتاب «فدک در تاریخ» بسیار دقیق و بدون هیچ‌گونه حُب و بُغضی و بر مبنای اصول علمی و پژوهشی استناداتی را مطرح کرده که برای هر کس با هر دین و مذهبی عالمانه است و فکر نمی‌کنم کسی نقد قابل توجهی برای رد مبانی کتاب داشته باشد؛ چراکه اگر کسی رد بر این کتاب بنویسد، رد بر عقل و فکر و فهم زده است.
در مجموع شهید صدر می‌خواهد عنوان کند فدک که توسط خلفا غصب شد برای محروم کردن اهل‌بیت علیهم‌السلام از داشتن پشتوانه مالی و اقتصادی جهت حقی که از آنها در غصب خلافت برده شده است و عالمانه تک‌تک واژه‌ها و عباراتی که از خلفا در این موارد ذکر شده مورد بررسی قرار داده و رد نموده است.
شهید صدر مطالبی را ارائه می‌کند که اثبات می‌کند که منطق غاصبان هیچ پشتوانه شرعی نداشته است و یک ارتجاعی قبل از اسلام است و باعث ضربه خوردن اسلام شده و حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با ایستادگی در برابر چنین غصبی، انقلابی ایجاد کرده و ضمن به چالش کشیدن منطق خلفا، حقیقت اهل‌بیت علیهم‌السلام و راه آنها را تبیین و مشخص کرده است. منطق قاصبان برای خلافتشان در حقیقت این بود که ما قریشی هستیم و قریش به جایگاه پیامبر سزاوارتر است.
شهید صدر در این کتاب مباحث عمیق فقهی، فسلفی، ادبی و تاریخی را مطرح کرده که مجموعهای از علوم و معارف گوناگون است. ایشان تلاش می‌کند با بحث درباره فدک، خلافتی که غاصبانه از دست اهل‌بیت علیهم‌السلام بیرون شده و سعادت امت اسلامی را هدف قرار داده بازخواست کند و اسلام را به مسیر اصلی واقعی خود برگرداند.
«فدک در تاریخ» اثر عالمانۀ شهید صدر است که در این اثر خیانتی که انصار مرتکب شدند و آغازگر بحث جانشینی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بودند را مطرح می‌کند که چگونه آنها با نادیده گرفتن حضرت علی علیه‌السلام از دفاع از حق جا ماندند و همچنین جعل حدیث توسط ابوبکر که به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نسبت می‌دهد را از ابعاد گوناکون مورد بررسی قرار می‌دهد و منطق ابوبکر را ابطال می‌نماید و اثبات می‌کند حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها انقلابی را برای برگرداندن حقیقت به جای خود و دفاع از حضرت علی علیه‌السلام آغاز کرده است و این انقلاب ادامه دارد.
در میان علمای ما در قضیه غصب خلافت این‌گونه مطرح است که بیشتر خلیفۀ دوم مؤثر بوده است و خلیفۀ اول در حاشیه کار بوده؛ اما شهید صدر در این کتاب بسیار عالمانه و ماهرانه نشان می‌دهد که در سقیفه، ابوبکر اصل قضیه را برعهده دارد و انصار را از عرصه خارج می‌کند و کار را پیش می‌برد و یا به عبارتی با برنامه‌ریزی قبلی آن حوادث را در سقیفه رقم زده است.
مقدمه عالمانه و ارزشمند پژوهشگاه شهید صدر بر این کتاب خواندنی است. البته اصل این کتاب و متن عربی آن از یک ادبیات فاخر و ارزشمندی برخوردار بوده که مترجم هم می‌خواسته در زبان فارسی آن را رعایت کند، ولی با این کار مطالب کتاب مقداری برای مخاطب عام ثقیل و سنگین شده است که اگر مقداری روان‌تر ترجمه می‌شد تا همۀ مخاطبان بتوانند از آن بهره ببرند، بسیار بهتر و با ارزش‌تر بود.
اشکال اول: نمی‌توان انتظار داشت یک فرد در حوزه‌های گوناگون متخصص باشد. مرحوم شهید صدر در صفحۀ ۲۶ اشاره می‌کند که دستگاه حاکم فشار را به اوج رسانده و غاصبان که قدرت را به‌دست گرفته، حکومت نظامی ایجاد کردند، به‌نوعی که نفس‌ها در سینه حبس شده است!
اما معتقدم حکومت اینها متزلزل بوده است و پیشروی کار آنان به‌خاطر اختلاف بین انصار، اوس و خزرج و… بود لذا اینها روی ایجاد اختلاف توانستند قدرت را به‌دست بگیرند.
اشکال دوم: در صفحه ۵۹ شهید صدر می‌گوید: چنین نبود که حضرت علی علیه‌السلام و یاران اجازه بدهد که آنان کارهای خود را پیش ببرند!
حال آنکه ما می‌بینیم وقتی غاصبان بر امور مسلط شدند و سر مردم را به فتوحات گرم کردند، حتی توانستند بدعت‌هایی در دین بگذارند و امیرالمؤمنین بعد از اینکه به خلافت رسید نتوانستند این بدعت‌ها را بکشند، البته حضرت می‌خواست اقدام کند، ولی جامعه برنمی‌تابید.
اشکال سوم: صفحه ۶۸ شهید صدر می‌فرماید: بنی‌هاشم در دفاع از امیرالمؤمنین علیه‌السلام و در مقابل غاصبان آماده انقلاب بودند!
درحالی‌که معتقدم بنی‌هاشم کارنامۀ بس سیاه در دفاع امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهماالسلام دارد. از امام صادق علیه‌السلام سؤال شد که بنی‌هاشم کجا بودند که بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، به حضرت علی خیانت و خلافت غصب شد. حضرت می‌فرمایید: «بنی‌هاشم دو مرد داشت که از دنیا رفته بودند، حمزه و جعفربن‌ابیطالب». کسانی هم که از بنی‌هاشم در مقابل این جریان ایستادند درد غدیر نداشتند، بلکه درد آنان قومی و قبلیه‌‌ای است و می‌گویند نباید خلافت از بنی‌هاشم بیرون رود.
اشکال چهارم: در صفحه ۹۵ شهید صدر می‌فرماید: سه جریان مقابل حاکمیت و غاصبان ایستادند؛ انصار، بنی‌امیه و بنی‌هاشم!
اما این‌طور نبود که همۀ انصار ایستاده باشند، بیشتر بیعت کرده بودند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی قم: بحث دربارۀ شهادت صدیقۀ طاهره سلام‌الله‌علیها موضوع جدیدی نیست، نگاه‌های مختلف و تمرکز به نقل وقایع بیت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها و آنچه که پیرامون این واقعه اتفاق افتاده است، تقریباً به سال‌های ۲۰ تا ۴۵ هجری قمری برمی‌گردد؛ اما رفته‌رفته هم تراکم نقل‌ها افزوده شد و هم تحلیل‌هایی که در کنار این گزارش‌های تاریخی ارائه شده در بوته آزمون و نقد و اشکال و تردید قرار گرفته است. بخشی از این آثار مربوط به نگارنده‌های شیعی است.
واقعۀ غصب فدک از سه منظر قابل بررسی است: ابتدا از منظر تاریخی به‌عنوان یک رخداد تاریخی؛ دوم، به‌عنوان یک شاخص برای پذیرفتن و یا انکار یک حق حقیقی؛ سوم، منازعه‌ای فقهی بر سر حدیث منصوب به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله. طبعاً نگاشته‌ها در قرن اول هر کدام بخشی از ماجرا را پی گرفتند و به‌شکلی توأمان مسائل را مورد توجه قرار دادند. رفته‌رفته آثار سنی معتزلی به آن افزوده می‌شود، شاید به این علت که در تفکر اعتزال، افضلیت امیرالمؤمنین بر سایر خلفا جزء باورهای آنان است و رگه‌هایی از آن در آثار معتزلیان بغداد مشاهده می‌شود.
درباره خطبۀ فدکیه اگرچه اصالت آن تقریباً مورد توافق است، هر از چندگاه اشکالات و یا انکاراتی ابراز شده که پاسخ به این انکارات ازآنجاکه چندان جدید هست ما را به این باور می‌رساند که اصل خطبه قرن‌ها مورد توافق بوده است. موج جدیدی از نگارش دربارۀ صدیقۀ طاهره سلام‌الله‌علیها بعد از تعامل اجتماعی میان جریان‌های نواندیش شیعه و سنی در صدسال اخیر اتفاق افتاده است و در مصر، عراق، سوریه، لبنان و ایران تقریباً با فاصله‌های بسیار کم، موج تازه‌‌ای از نگاشته‌ها درباره آن حضرت، قیام آن حضرت، قضیه فدک و … به راه افتاد که برخی حتی توسط غیرمسلمانان نگاشته می‌شده است؛ اما به گمان من به اثر شهید صدر باید فراتر از این موج نگریست.
تفکر جامع‌نگر تقریباً در تمام آثار شهید آیت‌الله صدر مشهود است. این اثر فوق‌العاده نیز با یک نگاه نظام‌مند و چندوجهی به قضیه فدک نگریسته است، بهگونهای حیرت‌آور، تقریباً این اثر واجد تمام دیدگاه‌هایی است که در خلال چند قرن درباره این رویداد ابراز شده و این افکار و اندیشه‌ها بوی کهنگی نمی‌دهد. بی‌آنکه این کتاب بوی کهنگی به خودش بگیرد تازه‌ترین اندیشه‌ها را بیان کرده و هیچ‌گاه کهنه نمی‌شود؛ چراکه به آثار نویسندگان هم‌عصر با خود می‌پردازد و با ادبیات مرسوم در نثرهای علمی معاصر و با یک نوع بی‌طرفی برآمده از سبک علمی خود شهید صدر این کتاب تهیه، تدوین و به چاپ رسیده است.
کتاب «فدک در تاریخ» با یک نوع بی‌طرفی برآمده از سبک علمی شهید صدر تدوین شده است و این شهید بزرگوار اقامۀ فدک را اقامۀ دعوای شخصی تلقی نمی‌کند و سعی دارد با تحلیل چند زاویه‌‌ای قضاوت را به خواننده واگذار کند که اساساً آنچه در ماجرای فدک رخ داد علنی شدن یک نبرد وسیع‌تر در این ماجرای به‌ظاهر حقوقی است.
این نگاه کلان‌نگر و نظام‌مند شهید صدر که در فلسفۀ کتاب‌های فلسفتنا، اقتصادنا و المعالم الجدیده و دیگر آثار ایشان مثل تفسیر موضوعی مشاهده می‌شود، او را در موقعیت متفکری دارای فکر نظام‌مند نشانده است؛ بهگونهای که در تمام موضوعاتی که سخن گفته وضعیت مابَعدالصدر را پدید آورده است.
با گذشت نیم‌قرن از آثار و اندیشه شهید صدر مشاهده می‌کنیم که این فکر بسیار جلوتر از زمان خود حرکت می‌کرده و از ورای آن اندیشه معاصر نسبت به آینده اندیشه اسلامی در حوزه‌های اقتصاد، فلسفه، تفسیر، اجتهاد، جامعه و… پیش‌بینی‌هایی کرده است و می‌توان شهید صدر را به‌حق جزء نخستین آینده‌پژوهان مسلمان دانست.
ترجمه مناسب کتاب «فدک در تاریخ» در جهت حفظ حس و حال ادبی کتاب را از جمله نقاط مثبت آن است، اگرچه معتقدم با همۀ تلاشی که حجت‌الاسلام ابوالقاسم حسینی ژرفا به‌عنوان مترجم انجام داده است، طراوت شهید صدر در نثر عربی به‌طور کامل منتقل نشده است.
تمایزات کتاب: کتاب از منظر عاطفی و شناختی با حفظ مقام عصمت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها به وجه عاطفی واقعه توجه کرده است و هنگامی که بخش نخست کتاب را مطالعه می‌کنید باور نمی‌کنید این کتاب چنان روان‌کاوانه از منظر یک زن باشد، ولی در ادامه با یک اثر علمی روبه‌رو هستید و در این بخش نخست شور و تحلیل عاطفی به زیبایی ارائه شده است. شخصیت شهید صدر بسیار عاطفی است و بسیار قلم ادیبانه‌ای دارد. حتی نامه‌های سیاسی ایشان سرشار از بار عاطفی است.
تحلیل سیاسی از موقعیت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها و خطبه فدک که در این تحلیل حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها نه به‌معنای کسی که دارای انگیزه‌های سیاسی است، بلکه او را کنش‌گر و بازیگر آن مرحله سیاسی می‌داند و موقعیت مناسبی است برای آنکه از این حادثه حقوقی بحث را به کل نظام امامت و جریان تداوم بخش نهضت پیامبر اسلام ببرد.
«فدک در تاریخ» همچنان که از شور عاطفی برخوردار است، مراقب است مخاطب به دام احساسات نیفتد و از دل‌وابستگی‌ها این موضوع را مطرح می‌کند که حقیقت بالاتر از عواطف است، همچنان که در این اثر تحلیل زبان‌شناختی جامعی آورده می‌شود. یافته‌های خرد و نظرات خاص در کتاب «فدک در تاریخ» در یک هندسه که همان اقدام صدیقه کبری سلام‌الله‌علیها یک انقلاب بوده است، آورده می‌شود و ابعاد یک انقلاب و رفتار مواجهه با یک انقلاب را توضیح می‌دهد.
در ظرایف کتاب «فدک در تاریخ» به چند نکته بسنده می‌کنم. شهید صدر مسیر حرکت زهرا سلام‌الله‌علیها از منزل تا مسجد را مشخص می‌کند؛ نکته ظریفی است و این در دیگر آثار نیست. بیان می‌شود که بخشی از دادرسی علنی با دعوت خود حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها از زنان دوست و آشنا همراه است. بیان می‌کند حضرت فقط شبیه به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نبود؛ شبیه‌سازی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله هم حرکت عامدانۀ حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است که موفق بود. همچنین شهید صدر گزارش کوتاه تاریخی و سیر مرتب و بدون معارض، در نقل و انتقالات فدک ارائه می‌دهد و درباره ارزش مادی فدک جمع‌بندی بسیار خوبی دارد. خلاصه کردن ادعاهای خلیفه اول و پاسخ به آنکه جواب‌های آن بعضاً خاص و فوق‌العاده است، پرونده برخی از شبهات را به‌طور کامل بسته است و … .
سؤالی مطرح می‌شود که این مقدار توانایی شهید در اصول، تفسیر و تاریخ از کجا نشأت می‌گیرد. شهید صدر فردی پرمطالعه بوده است. همۀ خاطرات اطرافیان از پرمطالعه بودن شهید صدر ثبت شده است. شاگردان به خواست استاد آخرین کتاب‌های جدید در حوزه‌های مختلف را برای ایشان تهیه می‌کردند تا مطالعه نماید. شهید صدر بعضاً کتاب‌هایی می‌خواند که مجبور بود به‌خاطر حفظ شئون، در جلد روزنامه بپیچد تا دیده نشود. معروف بوده است که مصر می‌نویسد، لبنان چاپ می‌کند و عراق می‌خواند؛ بنابراین زمانی عراقی‌ها در کتاب‌خوانی شهره بودند و بازار کتاب عراق در طیف‌های مختلف، بازار اندیشه فعال داشته است و شهید صدر سهم خود را از این بازار به‌خوبی استیفا می‌کند. نکته دیگر اینکه شهید صدر خواهرزادۀ محمدرضا آل‌یاسین و شیخ راضی آل‌یاسین است، او پرورش‌یافته دایی خود است و این هم بی‌تأثیر نیست.
در پاسخ به استاد رجبی ملاحظه‌ای دارم، دفاع از ولایت را گاهی خیلی سفید و یا سیاه می‌بینیم. به تصویر ما، اگر بخواهیم جز آن سه‌نفری که با سر تراشیده آمدند، هیچ‌کس را مدافع ولایت ندانیم، دچار مشکل خواهیم شد. نمی‌خواهم بگویم هر کسی که در شکل‌گیری قدرت غاصب نقش نداشته، همه مدافع امیرالمؤمنین علیه‌السلام بوده‌اند، اما قبول کنیم این طیفی را شامل می‌شود که افرادی ازجان‌گذشته و پاک‌باخته بودند و بعضاً میانه‌تر و منتظر امنیت برای اعتراض بودند که هم بر بنی‌هاشم صادق است و هم بر انصار.
پیشنهاداتی درباره کتاب دارم. نخست آنکه کتاب نسخه‌ای به زبان عربی دارد که دکتر عبدالجبار شراره تحقیقاتی دربارۀ آن انجام داده است، آن تحقیقات به فارسی ترجمه و بر کتاب افزوده شود. دوم: درست است رویکرد کتاب نقلی نیست و شهید صدر دلیلی نداشته که دائماً به متون کهن ارجاع دهد، اما گزارش‌های تاریخی وابسته به واژگان است و در مورد روایات تاریخی و فقهی خاص لازم است اصل روایات و مدارک آن در پاورقی بیاید و برای همگان در دسترس باشد. سوم: مقدمۀ کتاب نیازمند ذکر یک تطورپژوهی در باب نگاشته‌هایی در مورد فدک است که مخاطبان را از دیگر شرح‌های فدک مطلع می‌کند و قطعاً سودمند خواهد بود.
