عبادت

تشریح و تعیین وظایف مکلفین در حیطه «فقه» بر اساس دیدگاه های اجتهادی است. مولف پیش از شروع به بیان احکام و مسایل، در ضمن مقدمه ای طولانی مبحثی را در حوزه اعتقادات مطرح کرده که شامل مطالبی چون: مختصری درباره اصول دین در زمینه های خداشناسی، پیامبرشناسی و اسلام شناسی و توضیحاتی درباره مباحث تقلید، اجتهاد و شرایط تکلیف شده است. در ادامه مسایل فقهی مربوط به بخش عبادات از جمله: طهارت، نماز، روزه، حج، اعتکاف و کفارات به صورت مفصل ارایه شده است. پایان بخش مباحث کتاب نیز مطالبی پیرامون ابعاد مختلف عبادت نظیر: نیاز فطری انسان به عبادت و تأثیرات فردی و اجتماعی آن می باشد.

016-الفتاوى الواضحة

شهید صدر با آگاهی از اشکال‌های رساله‌های عملیه به نگارش رساله عملیه نوینی پرداخت. انگیزه و هدف او بر پالایش رساله خود از اشکال‌های رساله‌های موجود و فراهم آوردن مؤلفه‌های اساسی یک رساله عملی کاربردی برای انسان امروز بود؛ از این رو رساله عملیه او با نام الفتاوی الواضحة، کتابی نیست که صرفاً احکام شرعی در آن گنجانده شده باشد، بلکه به‌حق مجموعه‌ای کامل است که زیرساخت‌ها و نیازهای اصلی دین‌شناسی و از آن پس دین‌داری را برای انسان مسلمان فراهم می‌سازد.

از ویژگی‌های خاص «الفتاوی الواضحة» می‌توان به این موارد اشاره کرد: دسته‌بندی نوین فقه که تناسب بیشتری با ساختار زندگی انسان معاصر دارد؛ وجود سیر منطقی در مباحث با بیان پیش‌درآمدی در هر بحث، بیان اهمیت موضوع، تفاوت هر موضوع با موضوعات مشابه، بیان احکام و مسائل کلی در ابتدای هر عنوان، توضیح اصطلاحات و گاه بیان فلسفه احکام؛ زبان ساده و دور از تکلفات معمول فقهی و….

افزون بر احکام فقهی رایج و مورد نیاز، مباحث کلامی و اعتقادی در ابتدای کتاب آمده و تحت عنوان «المرسل، الرسول، الرسالة» به تبیین اصول عقیده مسلمانان پرداخته است. مباحثی نیز در میان و پایان کتاب وجود دارد که در روشن ساختن ابعاد شگفت‌انگیز دین اسلام بسیار مؤثر است. بحث‌هایی که در آن چرایی تقلید و جایگاه علمای دین، نظام عبادات، نقش عبادت در زندگی انسان مسلمان  و ابعاد اجتماعی عبادات تبیین شده است.

این همه و نکات و ویژگی‌های دیگر «الفتاوی الواضحة» آن را از قالب تنگ یک رساله معمول که تنها به کار مقلدان یک مرجع خاص می‌آید،‌خارج ساخته و گستره کتابی جامع برای شناخت هم‌زمان اندیشه و عمل در اسلام را بدان بخشیده است و بدین‌سان مرزهای زمان و دامنه محدود گروهی خاص را درشکسته است.

ویژگی‌های برجستهٔ کتاب الفتوی الواضحة به‌عنوان رسالۀ عملیۀ نوین که الگویی برای رساله‌نویسی متناسب با نسل امروز است عبارت‌اند از:

وضوح و روانی بیان: نویسنده، به‌طور کامل از هدف اصلی رساله‌های عملی پیروی کرده و تلاش نموده است تا احکام شرعی را به شیوه‌ای ساده و قابل فهم برای عموم مقلدان بیان کند. در این راستا، از پیچیدگی‌های زبانی و اصطلاحات دشوار اجتناب کرده و در موارد ضروری، مفاهیم تخصصی را به‌طور شفاف توضیح داده است.

اسلوب منظم در ارائهٔ احکام: در هر باب و فصل، احکام از کلیات به جزئیات و از اصول عام به مصادیق خاص مرتب شده‌اند. همچنین، تلاش شده است تا کاربردهای ملموس و مسائل مبتلابه در زندگی فردی و اجتماعی نیز پوشش داده شوند.

ارائهٔ نمای کلی عبادات: پیش از پرداختن به جزئیات احکام، تصویری کلی از عبادات و اجزای آن‌ها ارائه شده است تا خواننده درکی جامع از موضوع داشته باشد.

ساختار منسجم و منطقی: شهید صدر در این اثر، از یک طبقه‌بندی چهارگانه برای تقسیم احکام و موضوعات فقهی بهره برده است که ترکیبی از منطق، پویایی و تطابق با نیازهای معاصر را نشان می‌دهد. این تقسیم‌بندی شامل این موارد است:

  • عبادات
  • امور مالی (عمومی و خصوصی)
  • رفتارهای فردی
  • رفتارهای اجتماعی

تحولات و بهبودهای مستمر در ویراست‌های مختلف: در چاپ‌های دوم و سوم، نویسنده تغییرات و اصلاحاتی را در ساختار زبانی، توضیح مفاهیم و حتی در برخی موارد، بازبینی و تکمیل محتوا انجام داده است. هرچند این تغییرات در احکام فقهی نادر بوده، اما اثر قابل‌توجهی بر کیفیت نهایی کتاب گذاشته است.

شایان ذکر است که پژوهشگاه شهید صدر دو بخش از کتاب الفتاوی الواضحة را که به‌صورت مجزا ترجمه و با عنوان‌های «انسان و عبادت» و «اعتقاد ما» منتشر کرده است. «اعتقاد ما» مقدمه‌ای اعتقادی است که در آن شهید صدر به تبیینی استدلالی از اصول عقاید شیعه پرداخته و در استدلال‌های خود به‌جای بهره‌گیری از روش‌های کلامی و فلسفی مرسوم، روش علمی رایج در علوم تجربی را به‌کار گرفته است. «انسان و عبادت» نیز بخش پایانی کتاب الفتاوی الواضحة‌ است که شهید در آن ابتدا به این موضوع می‌پردازد که چرا عبادت نیازی همیشگی برای همه انسان‌هاست و چه نقشی را در مسیر تمدنی انسان ایفا می‌کند. سپس ویژگی‌های کلی عبادات را تبیین می‌کند؛‌ همچنین نویسنده مقدمه‌ای درباره اصل اجتهاد و تقلید و ضرورت تحول شیوه تدوین رساله‌های عملیه نوشته است که با توجه به نکات مهم آن و ارتباطش با موضوع، در این کتاب نیز با ‌عنوان مقدمه‌ای درباره اجتهاد و تقلید آورده شده است.

 

برای خرید این کتاب اینجا را کلیک کنید

 متن این کتاب را اینجا بخوانید

گاهی این‌طور به ذهن می‌رسد که خودسازی در تاریخ اجتماع دوران محدودی دارد و پس از آن، دوره اجرا فرامی‌‌رسد که در آن به خودسازی توجه زیادی نمی‌‌شود .

اما شواهد زندگی [پیامبر و اصحاب] در مکه و مدینه، روشی را که باید در پیش گیریم برای ما آشکار می‌‌سازد و حکم می‌‌کند که ما باید پیش از هرچیز به استحکام و تقویت ایمان در دل‌‌های خودمان توجه کنیم و باید ایمان به خدا و آخرت، توجه به عبادت ، روآوری صادقانه به‌سوی خدا و خوب به‌پاداشتنِ نماز روش همه ما باشد؛ چه فرمانده و چه سرباز.

بارقه‌ها، ص٢۶٠.

همان‌طور که می‌دانیم، معمولا بهتر است عبادات مستحبی، پنهان بماند. برخی از عبادات، همچون روزه‌داری اساسا سرشتی پنهانی دارند؛ زیرا روزه‌داری، یک خودداری درونی است و نمی‌توان از بیرون آن را کنترل کرد. عبادات دیگری هم هست که فضایی نهانی و دور از محیط عمومی برای آنها در نظر گرفته شده است، همچون نماز شب که پس از نیمه‌شب ادا می‌شود. همه اینها برای آن است که بُعد غیبی عبادت تقویت گردد و هرچه بیشتر با احساس مسئولیت درونی پیوند بخورد.
بنابراین فعالیت‌های عبادی، احساس مسئولیت را در آدمی تقویت و نهادینه می‌کند و او عادت میکند که بر اساس احساس مسئولیت درونی خود، به انجام کارهایش بپردازد. بدین‌سان این احساس مسئولیت درونی، تضمینی محکم را برای پایبندی فرد درستکار به حقوق و تکالیفش فراهم می‌آورد.

انسان و عبادت، ص ۵۶.

عبادت در زندگی بشر و مسیر تمدنی او ضرورتی ثابت است؛ زیرا اساساً زمانی یک مسیر وجود خواهد داشت که مطلقی در میان باشد که آدمی به‌سوی آن کشش داشته باشد و آرمان‌هایش را از آن بگیرد. جز خداوند متعال نیز هیچ مطلقی ظرفیت ندارد که مسیر بس طولانی بشریت را دربر بگیرد و بی‌شک همه مطلق‌های ساختگی هریک به‌شکلی مانع رشد مسیر بشری می‌شوند. بنابراین ارتباط با مطلق حقیقی، نیازی ثابت است؛ چنانکه انکار مطلق‌های ساختگی نیز، نیازی ثابت است. در عین حال، ارتباط با مطلق حقیقی، تنها وقتی ممکن است که شیوه‌ای عملی و کاربردی به تقویت و نهادینه‌سازی این ارتباط بپردازد. این شیوه عملی همان عبادت است.

انسان و عبادت، ص ۴۹.

غیبی‌بودن عبادات، با نقشی که برای آنها در نظر گرفته شده است، ارتباطی نظام‌مند دارد؛ زیرا همانطور که پیش از این دریافتیم، نقش عبادات تقویت ایمان و نهادینه‌سازی ارتباط با حقیقت مطلق است.
بر این اساس هر چه عنصر فرمانبرداری و اطاعت در عبادت پررنگ‌تر باشد، تأثیر آن در تقویت ارتباط میان عبادت‌گزار و پروردگارش بیشتر خواهد بود. اگر عبادت‌گزار تمام جنبه‌های عبادت را درک کند و حکمت‌ها و منافع همه جزئیات آن برایش روشن باشد، عنصر فرمانبرداری و اطاعت در عبادت کمرنگ می‌شود و انگیزه دستیابی به منافع و مصالح آن عبادت در او قوت می‌گیرد. در این صورت، دیگر عبادت بیش از آن که عملی برای خدا باشد، به کاری تبدیل می‌شود که عبادت‌گزار در پی منافع و آثار آن است.

انسان و عبادت، ص ۶۰.

دوگانگی میان عبادت و فعالیت‌های گوناگون زندگی موجب ناکارآمدی عبادت و از کارافتادن نقش تربیتی و سازنده آن خواهد شد و دیگر عبادت نمی‌تواند انگیزه افراد را متحول و دگرگرا کند و آنها را وادار سازد که کاری را با ازخودگذشتگی و عبور از منافع محدود خود انجام دهند. خداوند متعال که از بندگان خود بی‌نیاز است، در پی آن نبوده است که از رهگذر عبادت‌شدن، جایگاه خود را تقویت کند تا از این رو آنها را به چنین عبادتی امر نماید. اینکه خداوند متعال خود را هدف و سرانجام مسیر بشریت قرار داده تنها برای این نبوده است که آدمی فقط به هنگام عبادت در برابر او سر فرود آورد؛ بلکه به‌دنبال آن است که با عبادت، انسان‌های درستکاری تربیت شوند که بتوانند با گذشتن از خود، در این مسیر بشری بیشتر نقش ایفا کنند. این تنها وقتی به بهترین شکل محقق می‌شود که روح عبادت به تدریج، به دیگر فعالیت‌های زندگی نیز تسرّی پیدا کند.

انسان و عبادت، ص ۶۳.

… گاهی این طور به ذهن می‌رسد که خودسازی در تاریخ اجتماع (اسلامی) دوران محدودی دارد و پس از آن، دوره اجرا فرا می‌‌رسد که در آن خیلی به خودسازی توجه نمی‌‌شود. اما شواهد زندگی در مکه و مدینه روشی را که باید در پیش بگیریم برای ما آشکار می‌‌سازد و حکم می‌‌کند که ما باید پیش از هر چیز به استحکام و تقویت ایمان در دل‌‌های خودمان توجه کنیم و باید ایمان به خدا و آخرت، توجه به عبادت، صادقانه به سوی خدا رو نمودن و نماز را به خوبی به پا داشتن، روش همه ما باشد؛ چه فرمانده و چه سرباز.

بارقه‌ها (مقاله مقایسه نوع جهاد اسلامی در مکه و مدینه)، ص ٢۶٠.

عبادت در اصل، تجلی‌گر رابطه انسان و پروردگار است و سبب پایداری و استواری این رابطه می‌شود. اما عبادت در شریعت اسلامی به‌گونه‌ای طراحی شده است که در بیشتر موارد، ابزاری برای رابطه انسان با هم‌نوع نیز هست و این همان چیزی است که ما از عنوان «جنبه اجتماعی عبادت» مد نظر داریم.
در برخی از عبادات خود تجمع و گردآمدن و ایجاد ارتباط اجتماعی میان عبادت‌کنندگان فرض شده است؛ مانند جهاد که جنگجویانی را که با جنگیدنشان خدا را عبادت می‌کنند، بر آن می‌دارد که در میان خود، روابطی را برپا کنند که در میان واحدهای لشکرهای نظامی برقرار است.
اما برخی دیگر از عبادات، به‌خودی‌خود موجب جمع شدن نیستند، اما با وجود این، به شکلی به یکی از روش‌های تجمع پیوند خورده‌‌اند تا از این رهگذر، رابطه انسان با پروردگار در یک عمل و عبادت مشخص با رابطه انسان با هم‌نوع بیامیزد. … تا آنجا که واجبی مانند روزه که در طبیعت خود عملی کاملاً فردی است نیز به عید فطر پیوند خورده است؛ عید فطری که جلوه اجتماعی این واجب قرار داده شده است و روزه‌‌داران را در شادی پیروزی بر شهوت‌ها و امیال گرد هم می‌‌آورد و متحد می‌‌سازد.

الفتاوی الواضحه (رساله عملیه شهید صدر)، بخش نظام عبادت در اسلام، موضوع جنبه اجتماعی عبادت، ص٧٧٧.