اندیشۀ اخلاقی صدر

پژوهشگاه‌ تخصصی شهید صدر پس از آنکه با انتشار آثار شهید صدر پنجرۀ گفت‌وگوی بی‌واسطه با استاد شهید و بهره‌گیری از پیشگاه دانش او را گشود، وظیفۀ خود یافت که در مسیر تعمّق در آورده‌های علمی شهید صدر و نقد و واکاوی عالمانه و روشمند آنها به هدف دستیابی به گسترش و دقتی بیشتر از اندیشه و راهیابی آن به جهان تحقق و تغییر زیست انسان مسلمان گام بردارد و تسهیلگر راه دانشوران و دانش‌پژوهانی باشد که سویۀ سخن صدر و شیوۀ دانش‌وری او را مسیری برای توسعۀ دانش و بینش یافتند و از درگاه نقد و بازخوانی و تطبیق اندیشه‌های او در پی این مهم هستند.

مجموعه‌کتاب‌های «اندیشۀ صدر» نتیجۀ این تسهیلگری پژوهشگاه شهید صدر و تلاش آن پژوهشگران است که هریک در ساحتی به تکاپو پرداخته و آورده‌ای نو بر اندیشۀ صدر افزوده‌اند. نخستین اثر از این مجموعه‌کتاب‌ها جستاری در آرای اخلاقی شهید صدر با  عنوان «اندیشۀ اخلاقی صدر» است.

شهید‌ آیت‌الله سید محمدباقر صدر متفکری دغدغه‌مند و اصلاحگر بود که با شناختی عمیق از زمانۀ خویش و معضلات انسانِ مدرن از یک‌سو، و تسلط بر حوزه‌های مختلف معرفتی از سوی دیگر، سعی در استنباط نظام دینی، به‌عنوان تنها راه رهایی از وضع موجود، و پیاده‌سازی آن در جامعه داشت. او در این مسیر از نبوغ خویش به‌خوبی بهره برد و با تحلیل‌ها و نظریه‌هایی بدیع در منطق، فلسفه، کلام، تاریخ، تفسیر، اصول و فقه توانست جلوۀ دیگری از دین را به نمایش بگذارد. این مسیر در آثار مختلف او همچون الاسلام یقود الحیاة، المدرسة الاسلامیة، المدرسة القرآنیة، رسالتنا، فلسفتنا و اقتصادنا به‌خوبی دیده می‌شود. در این سیر فکری، «اندیشۀ اخلاقی» جایگاه مشخص و ویژه‌ای دارد. اهمیت این اندیشه را باید در نسبت آن با موضوع محوری منظومۀ معرفتی صدر، یعنی نظام اجتماعی مطلوب، دید و اینکه چه نقشی در بنای آن ایفا می‌کند.

مسئلۀ اصلی این پژوهش شناسایی و معرفی این اندیشۀ اخلاقی است و اینکه نشان داده شود دیدگاه‌های شهید صدر به‌ویژه در علم اصول چه ظرفیتی در علم اخلاق (فرااخلاق و اخلاق هنجاری) دارد. برای این منظور، پس از بیان جایگاه اندیشۀ اخلاقی در تفکر او، به مسائل فرااخلاق پرداخته شده و در فصل دوم، سوم و چهارم به ترتیب نظریۀ صدر در معناشناسی اخلاق، وجودشناسی اخلاق و معرفت‌شناسی اخلاق تبیین شده است. این بحث برگرفته از مباحث صدر پیرامون معنای حُسن و قبح و همچنین ذاتی و عقلی بودن آنهاست. پس از آشنایی با سه مبنای مهم فرااخلاقی، بحث از معیار سنجش ارزش اخلاقی که مهم‌ترین پرسش در اخلاق هنجاری است، مطرح می­گردد. برای این منظور ابتدا در فصل پنجم به تحلیل انتقادی شهید صدر از غایت‌گرایی اخلاقی توجه کرده و تبیین او از انواع رابطه میان حسن و قبح و غایت همراه با نقد آنها ارائه می‌گردد.

از میان نظریه‌های وظیفه‌گرایانه مختلف، در فصل ششم نظریۀ امرِ الهی بر اساس دیدگاه شهید صدر تحلیل و نقد می‌شود. در این فصل مبتنی بر مباحث صدر درباره حسن و قبح شرعی، تحلیل‌ها و تفسیرهای محتمل از این نظریه بیان و برخی نقدهای رایج به آن نادرست نشان داده شده . در نهایت نقد صدر بر نظریۀ امر الهی مطرح می­گردد.

نظریۀ صدر در معیار ارزش، نظریه‌‌ای تلفیقی و بهره‌مند از نکات مثبتِ هر سه رویکرد کلی در معیارشناسی اخلاق (غایت‌گرایی، وظیفه‌گرایی و فضیلت‌گرایی) است. در فصل هفتم نشان داده شده که چگونه این نظریه از میان آثار و دیدگاه‌های صدر استنباط‌پذیر بوده و غایت، وظیفه و فضیلت در معیار او چه جایگاهی می‌یابند. فصل هشتم این نوشتار به ارزیابی معیار صدر می‌پردازد و بیشتر در یک نگاه تطبیقی با وظیفه‌گرایی حداکثریِ کانت، نکات مثبت و منفی آن تعیین می‌گردد.

در طول این پژوهش، سعی نگارندگان بر آن بوده که خوانشی آزاد از نظریۀ اخلاقی شهید صدر ارائه کنند و دیدگاه‌ها و چهارچوب‌های فلسفۀ اخلاق معاصر را در فهم اندیشۀ او دخالت ندهند.

اندیشۀ اخلاقی شهید صدر، برای نخستین بار در زمستان ١۴٠٢ از سوی پژوهشگاه شهید صدر منتشر شده است.