الأسس المنطقیة للاستقراء

کتاب الأسس المنطقیة للاستقراء مطالعه‌ای نوین درباره استقرا شناخته می‌شود. این کتاب با هدف کشف پایه منطقی مشترک میان علوم طبیعی و ایمان به خداوند متعال تدوین شده است. این اثر ویژگی‌ها و خصوصیات برجسته‌ای دارد که آن را از دیگر آثار ارزشمند استاد شهید متمایز می‌کند و ما را به اهمیت ویژه این کتاب رهنمون می‌سازد.

این کتاب، تجلی اندیشه‌ای خلاق و برجسته است که نویسنده در جریان بررسی مسائل منطقی و فلسفی مرتبط با «استقرا» به آن دست یافته است. این تلاش فکری به تأسیس رویکردی جدید در نظریۀ معرفت انجامید که با دو رویکرد سنتی، یعنی «مکتب عقلی» و «مکتب تجربی»، کاملاً متفاوت است. نویسنده این رویکرد را «مکتب ذاتی معرفت» نامید تا آن را از دو مکتب دیگر متمایز کند. او در این کتاب کوشید نظریۀ معرفت را بر پایه‌ای نوین بازسازی کرده و مسائل اصلی آن را با نگاهی کاملاً متفاوت از آنچه در کتاب «فلسفتنا» ارائه کرده بود، بررسی کند. از این رو استاد شهید به این کتاب در میان سایر آثار خود اهمیت ویژه‌ای می‌داد و آن را نمایانگر سطح علمی و فکری خویش می‌دانست. او این اثر را نتیجۀ تلاش‌های علمی فشرده‌ای می‌شمرد که از آن به‌عنوان «حاصل عمر» یاد می‌کرد.

او در کتاب فلسفتنا بر پایه افکار فلسفی رایج میان فلاسفه مسلمان و با تکیه بر منطق ارسطویی و مکتب عقلی در نظریه معرفت، مباحث خود را ارائه کرد؛ اما وی پس از مدتی به نظریه‌های فلسفی جدیدی در حوزه نظریه معرفت و فلسفه وجود دست یافت که بسیاری از آن‌ها را در کتاب الأسس المنطقیة للاستقراء ثبت کرد. این نظریه‌ها، پایه‌های فلسفه‌ای نوین را بنیان نهاد که به‌طور کامل از فلسفه سنتی فاصله داشت.

شهید صدر پس از دستیابی به منطق ذاتی، در فرایند نگارش کتاب الأسس المنطقیة للاستقراء جلسات متعددی با آیت‌الله سید کاظم حسینی حائری برگزار می‌کرد. این جلسات به‌منظور دقت‌بخشی به مطالب کتاب و رفع هرگونه اشکال علمی تشکیل می‌شد و آیت‌الله حائری، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین شاگردان شهید صدر، نقش مهمی در این جلسات داشت. او با طرح اشکالات علمی و نکات دقیق، مباحث را به چالش می‌کشید و شهید صدر با پاسخ‌های مستدل و عالمانه، علاوه بر برطرف کردن اشکالات، گاهی افق‌های جدیدی را در مباحث می‌گشود. شهید صدر در یکی از نامه‌هایش به این تعامل و همراهی علمی آیت‌الله حائری اشاره کرده و آن را بخشی از تلاش مشترک برای تدوین دقیق و بی‌اشکال این اثر ارزشمند دانسته است:

از من خواسته‌ای که «به‌عنوان صدقه برای اموات» برای تو نامه بنویسم؛ اما تو نمرده‌ای، بلکه در قلب و خاطرات و امیدهای من زنده‌ای و امیدوارم که با زندگی تو و سایر فرزندان پاکم، زندگی من هم امتداد پیدا کند. من تو را در همۀ چیزهای مهمِ اطرافم می‌بینم. تو را در الاسس المنطقیة للاستقراء می‌بینم که برای کشف آن با هم رنج‌ها کشیدیم.[1]

این کتاب در زمان حیات شهید صدر و پس از آن، چندین بار به چاپ رسیده است، اما متأسفانه تمامی این چاپ‌ها با اشتباهات و اغلاط فراوانی همراه بوده است. به همین دلیل، پژوهشگاه شهید صدر با توجه به اهمیت و دقت علمی مطالب این کتاب، علاوه بر تلاش‌های مستمر خود برای تحقیق و تصحیح همۀ آثار این امام شهید، تمرکز ویژه‌ای بر تحقیق و بازنگری این اثر داشته است. در فرایند تصحیح و تحقیق این کتاب، از دانش و بینش آیت‌الله سید کاظم حائری بهره‌برداری شده است. تعلیقات و توضیحات ایشان در حواشی کتاب درج گردیده و با عنوان «حائری» مشخص شده‌اند تا از حواشی نویسنده اصلی که با عنوان «مؤلف» مشخص می‌شود، تمایز یابند.

[1]. استاد ما، ص٢٠٣.