آمال و آلام

کتاب «آمال و آلام» مجموعه‌ای از بیش از چهارصد نامۀ دست‌نویس شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر است؛ نامه‌هایی که از دل سال‌های پرتب‌وتاب حوزه نجف و جهان اسلام برآمده و تصویری زنده از اندیشه، دغدغه و مهر انسانی او به شاگردان و امت اسلامی ترسیم می‌کند.

«آمال و آلام» نه صرفاً مجموعه‌ای از مکاتبات یک اندیشمند، بلکه آیینه‌ای روشن از حیات درونی، فکری و اجتماعی شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر است؛ عالمی که عمر کوتاه ولی پربرکت خود را تماماً وقف بازسازی تفکر اسلامی و احیای روح اصیل آن در عرصه‌های علم، سیاست، اجتماع و تربیت نسل‌های آگاه کرد.
آنچه در صفحات این اثر گرد آمده نامه‌هایی است سرشار از مهر، دغدغه، هشدار و راهنمایی که او به شاگردان و همراهانش فرستاد و امروز همچون شریان‌هایی زنده، خون اندیشۀ او را در کالبد تاریخ جاری می‌کنند. در این نامه‌ها نه‌تنها سیمای یک فقیه و فیلسوف بزرگ، بلکه چهرۀ پدری مهربان، معلمی الهام‌بخش و انسانی سراسر مسئولیت‌پذیر نمایان است.

هر نامه، داستانی از بخشی از زندگی استاد است: از روزهای نوجوانی‌اش در حوزۀ نجف تا دوران شکوفایی فکری‌اش که در آن «فلسفتنا»، «اقتصادنا» و «الأسس المنطقیة» را نوشت و روزگار مرجعیتش که با دغدغه‌های معیشتی طلاب همراه شد تا واپسین سال‌هایی که اندیشه اصلاح حوزه و دفاع از امت اسلامی، لحظه‌ای رهایش نمی‌کرد. در میان سطور این مکاتبات می‌توان هم تبسّمش را هنگام امید به بیداری اسلامی دید، و هم سوز درونی‌اش را وقتی از رنج امت و جهل زمانه می‌نوشت.

«آمال و آلام» تنها مجموعه‌ای تاریخی نیست؛ نقشۀ فکری یک مصلح اجتماعی است که در بحبوحۀ فشارهای سیاسی و اختناق بعثی، همچنان اندیشه‌اش را زنده نگه داشت و از پشت دیوارهای محدودیت، مسیر آینده را ترسیم کرد. او در این نامه‌ها از شاگردانش می‌خواهد از قید وابستگی شخصی آزاد شوند، رسالت اسلامی خود را بشناسند و در برابر مسئولیت‌های امت بایستند.

این کتاب اوراقی مستند از فضای فکری و علمی حوزۀ نجف اشرف در نیمه قرن بیستم است؛ از پیشنهادهای شهید صدر برای بهبود وضعیت طلاب و اصلاح ساختار آموزشی گرفته تا نامه‌هایی درباره تألیف و انتشار آثار فکری‌اش، پیگیری حرکت‌های علمی و واکنش او به وقایع سیاسی عراق، انقلاب اسلامی ایران و سرنوشت رهبران جنبش‌های دینی و امت اسلامی.

تاریخچۀ فراهم آمدن این مجموعه خود حکایتی پرماجراست: پس از شهادت این متفکر بزرگ، بخشی از مکاتباتش به‌دلیل خشم رژیم بعث از میان رفت یا در کشورهای گوناگون پراکنده شد (از ایران و لبنان تا پاکستان و کویت). گردآوری آن‌ها سال‌ها بعد با تلاش وفادارانۀ شاگرد برجسته‌اش، آیت‌الله سید نورالدین اشکوری، آغاز شد. او به یاری گروهی از شاگردان و محققانِ مشتاق، در پژوهشگاه تخصصی شهید صدر به جمع‌آوری، مستندسازی و احراز صحت انتساب این نامه‌ها همت گماشت. هرچند عمرش مجال نداد تا ثمرۀ کوشش خویش را ببیند، اما پژوهشگاه تخصصی شهید صدر با همراهی جمعی از پژوهشگران، آرزوی آن شاگرد وفادار را تحقق بخشید و این میراث گران‌سنگ را به‌دست علاقه‌مندان اندیشۀ شهید صدر سپرد.

در هر صفحه از این کتاب انسان حضور مؤلف را احساس می‌کند؛ نَفَس گرم عالمی که در برابر جهل و ظلم، قلم را سلاح کرد؛ اندیشمندی که هر مسئلهٔ علمی را به فرصتی برای نجات انسان از اسارت ذهنی و اجتماعی بدل ساخت. «آمال و آلام» کتابی است برای آنان که می‌خواهند اندیشه و احساس در یک مسیر واحد جاری شود؛ مکتوبی از عمق روح مردی که اسلام را نه‌فقط به‌عنوان عقیده، بلکه به‌منزلۀ راه زیستن و ساختن می‌فهمید. آمال این بزرگ‌مرد، رؤیای اصلاح امت و آلامش درد انسان بود؛ ازاین‌رو هر نامه‌اش فصلی از کتاب زندگی‌اش و هر واژه‌اش صدایی از تاریخ اندیشۀ اسلامی معاصر بود.

«آمال و آلام» افزون بر مکاتبات شهید صدر با شماری از شاگردان برجستۀ خود، از جمله سید کاظم حائری، سید نورالدین اشکوری، سید عبدالغنی اردبیلی، سید محمد غروی و سید عبدالهادی شاهرودی، شامل نامه‌هایی به برخی از بستگان نزدیک از جمله سید رضا صدر و سید صدرالدین صدر نیز هست.
همچنین بخشی از کتاب به نامه‌هایی اختصاص دارد که شهید صدر برای برخی از اندیشمندان و متفکران معاصر خود نوشته است؛ مکاتباتی که گاه در آن‌ها از فعالیت‌های فرهنگی و علمی آنان پشتیبانی کرده و در مواردی نیز برای ارتقا و اصلاح مسیر کار، تذکراتی حکیمانه ارائه داده است. در میان این مباحث، اشاره‌هایی به دکتر علی شریعتی و ارزیابی دیدگاه‌ها و آثار او نیز به چشم می‌خورد.

«آمال و آلام» همچنین دربردارندۀ نامه‌هایی خطاب به مسئولان انقلاب اسلامی و به‌ویژه پیام‌هایی است که در تأیید و حمایت از امام خمینی(ره) نگاشته شده‌اند. افزون بر این، در بخش پایانی کتاب، مجموعه‌ای از اجازات شهید صدر و برخی پرسش‌های فرهنگی و اجتماعی با جنبه‌های عمومی و روشنگرانه درج شده است.
پژوهشگاه تخصصی شهید صدر برای استفاده بهتر مخاطبان، در ابتدای کتاب روزنگاشتی از مهم‌ترین وقایع زندگانی شهید صدر را آورده و در پایان نیز با هدف سهولت پژوهش، فهرستی از اسامی دریافت‌کنندگان نامه‌ها همراه با ارجاع به صفحۀ کتاب تدوین کرده است.

«آمال و آلام» در ۶٢٨ صفحۀ وزیری، و به زبان عربی، برای نخستین بار در پاییز ١۴٠۴ از سوی پژوهشگاه شهید صدر به چاپ رسیده و در دسترس علاقه‌مندان اندیشۀ صدر قرار گرفته است.