المعالم الجديدة للأصول / غایة الفکر

شهید سید محمدباقر صدر در سال ۱۳۸۵ قمری کتابی با عنوان «المعالم الجديدة للأصول» تألیف کرد و در نظر داشت دو بخش دیگر را در دو جلد به آن بیفزاید تا مجموعه‌ای با عنوان «دروس تمهیدیه در علم اصول» به‌عنوان کتاب درسی در سه مرحلۀ آموزشی به طلاب ارائه دهد.

با گذشت دوازده سال از تألیف این کتاب به‌عنوان نخستین بخش از سه‌گانۀ مدنظر، شهید صدر فرصت نیافت این مجموعه را تکمیل کند. با این حال، او در سال ۱۳۹۷ هجری، دوباره به بررسی این طرح پرداخت و با ایجاد تغییراتی اساسی در این طرح، آن را تکمیل کرد. او در طرح جدید، تکمیل سه‌گانۀ گذشته را ادامه نداد و به جای آن دوره‌ای کامل از اصول را برای طلاب در دورۀ سطح با عنوان «دروس فی علم الأصول» نوشت که به «حلقات» معروف شد.

در این روند اگرچه کتاب «المعالم الجديدة للأصول» در تکامل خود به نسخه‌ای بدل شد که در حلقۀ اول از مجموعه «دروس در علم الأصول» منتشر شده است، اما برخی ویژگی‌هایش، آن را از حلقۀ اول این کتاب متمایز می‌سازد. شهید صدر در «المعالم الجديدة للأصول» از زبانی ساده و مدرن بهره جسته و این کتاب از لحاظ پیچیدگی‌های لفظی و معنوی دورتر از چیزی بود که در کتاب «حلقات» رعایت شده است. همچنین این کتاب به دلیل شرح و تفصیل بیشتر و وجود مثال‌های بیشتر برای توضیح برخی مطالب، تفاوت‌های خاص خود را نشان می‌دهد.

یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب، این است که دربردارندۀ فصل مهمی در بررسی و تحلیل تاریخ علم اصول است که پیش از آن تألیفی دراین‌باره وجود نداشت. امام شهید این فصل را در کتاب «حلقات» حذف کرد تا آن کتاب حالت علمی و درسی به خود بگیرد و با استانداردهای حوزه‌های علمیه هم‌خوانی داشته باشد.

همین ویژگی‌ها سبب شد این کتاب همچنان نشر پیدا کند و مورد استفادۀ طلاب برای آغاز علم اصول و آشنایی آنها با تاریخ این علم و نیز مورد استفادۀ غیر حوزویان که با اصطلاحات حوزوی آشنایی ندارند قرار بگیرد.

مطالب این کتاب در دو بخش سامان یافته است:

• پیش‌درآمدی بر علم اصول
• بحث‌های علم اصول

شهید صدر در بخش نخست به این موضوعات پرداخته است:

• تعریف علم اصول
• مجاز بودن استنباط
• ابزارهای اساسی برای اثبات در علم اصول
• تاریخ علم اصول
• منابع الهام برای تفکر اصولی
• حکم شرعی و انواع آن

غایة الفکر

«غاية الفكر» کتابی علمی و تخصصی در سطحی عالی در علم اصول است که شهید صدر چنان‌که در مقدمه کتاب ذکر کرده، آن را در ده جلد تنظیم کرده بود. با این حال، تنها جلد پنجم از این مجموعه به چاپ رسیده و سرنوشت سایر جلدهای آن نامعلوم است.

این کتاب، باوجود حجم کم، بیانگر عمق اندیشه و توانایی علمی شهید سید محمدباقر صدر در سنین جوانی است. این جلد در سال ۱۳۷۴ قمری به چاپ رسیده و نویسنده در مقدمه تصریح کرده است که نگارش این اثر را حدود سه سال پیش از آن آغاز کرده؛ یعنی در سال ۱۳۷۱ قمری و در هجده‌سالگی. بی‌تردید، انتشار کتابی دربردارندۀ پیچیده‌ترین مباحث علمی در این سن کم، کاری کم‌نظیر در میان علما و مجتهدان معاصر محسوب می‌شود.

شهید صدر در این کتاب نظرات مختار خود را که خود، بیشتر آن‌ها را مخالف قول مشهور می‌داند مطرح کرده است؛ البته شایان‌ذکر است که این اثر، باوجود مخالفت با بسیاری از نظریات مشهور اصولی، در برخی مباحث با دیدگاه‌های رایج همراهی کرده است. شهید صدر در برخی موارد، باوجود داشتن نظری مخالف، از تصریح به آن خودداری کرده؛ زیرا احتمال می‌داده چنین مخالفتی در محیط علمی آن زمان قابل پذیرش نباشد؛ ازاین‌رو، در مباحث خود با نظریه مشهور، بر اساس مبانی پذیرفته‌شده آن زمان استدلال کرده است، هرچند بعدها در آثار متأخر خود مخالفت صریح خویش را با این دیدگاه‌ها اعلام کرده است.

به‌عنوان نمونه، پذیرش قاعده «قبح عقاب بلا بیان» در این کتاب، علی‌رغم رد آن در آثار بعدی، ناشی از تغییر عقیده او نبوده است، بلکه به سبب رعایت روش بحث و همراهی با دیدگاه‌های مشهور در این اثر بوده است.

شهید صدر در این کتاب به‌تفصیل به موضوع علم اجمالی و فروعات این موضوع پرداخته و شامل سه بخش است:

• میزان تنجّز علم اجمالی
• میزان جریان اصول عملی در اطراف علم اجمالی
• تنبیهات علم اجمالی

این کتاب در زمان حیات مؤلف تنها یک‌بار و به شیوه‌ای قدیمی، بدون رعایت اصول فنی رایج در نشر علمی و بدون درج عناوین مناسب برای مباحث آن منتشر شده بود و پژوهشگاه شهید صدر تلاش ویژه‌ای برای تصحیح و تنظیم آن به کار گرفت و آن را همراه با کتاب اصولی دیگر شهید صدر با عنوان «المعالم الجدیدة للاصول» به چاپ رساند.