مقدمه: اندیشهای که نمیمیرد
بهنقل از تارنمای مطالعات عراق: وقتی سازمانی به بزرگی یونسکو کتابی را گرامی میدارد که بیش از نیم قرن از انتشار آن میگذرد، این بیشتر از آنکه تکریمی از یک شخص باشد، اقراری به جاودانگی یک اندیشه و اعترافی است به اینکه ذهنی توانسته است از مرزهای جغرافیا و زمان فراتر رود.
این همان کاری است که یونسکو انجام داد، هنگامی که پنجاهمین سالگرد انتشار کتاب «الأسس المنطقیة للاستقراء» (مبانی منطقی استقراء) از اندیشمند و فیلسوف مسلمان شهید، سید محمدباقر صدر را جشن گرفت؛ کسی که یکی از ارکان اندیشه اسلامی معاصر و یکی از برجستهترین نواندیشان در فلسفه، اقتصاد و روششناسی معرفتی بهشمار میرفت.
اهمیت بزرگداشت: اعتراف جهانی به نبوغ اندیشمند اسلامی
بزرگداشت یونسکو را نمیتوان جدا از جایگاه فکری سید صدر خواند. او صرفاً یک فقیه، مفسر یا اندیشمند اقتصادی نبود، بلکه ذهنی دایرةالمعارفی بود که توانست روششناسی معرفتی اصیلی را به جهان ارائه دهد که عقلانیت و روش علمی نوین را با هم تلفیق میکند، بدون اینکه تکیهگاه خود را بر ارزشهای ایمانی و انسانی از دست بدهد.
این اعتراف جهانی حامل دو دلالت عمیق است:
۱-اعتبار بخشیدن دوباره به اندیشه اسلامی بهعنوان یک منظومه عقلی که قادر به تولید دانش نوین است، نه صرفاً نشخوار میراث.
۲-ارج نهادن به نقش مکتب صدری در بازتعریف رابطه بین ایمان و عقل، بین فلسفه و علم، و بین انسان و هستی.
الأسس المنطقیة للاستقراء: انقلابی در فهم روش علمی
این کتاب در سال ۱۹۷۱ منتشر شد تا بهمثابۀ یک انقلاب فکری آرام در روشهای استدلال باشد. سید صدر به مسئله استقراء پرداخت – که فلاسفه غرب از ارسطو تا هیوم، بیکن و میل را به خود مشغول کرده بود – و در آن روش سومی را ارائه کرد که هم از تجربهگرایی صرف و هم از ایدئالیسم عقلانی فراتر میرود.
صدر معتقد است که شناخت انسانی نهتنها از تجربه، بلکه از تعامل منطقی بین تجربه و عقل ناشی میشود و حرکت عقل در ساختن یقین، از طریق احتمال منطقی میگذرد که به اطمینان علمی میانجامد.
صدر با این روش، اساس علم نوین را در پرتو دیدگاهی فلسفی بازسازی کرد که بر وحی و عقل با هم باز است و آنچه را که میتوان بهعنوان جایگزین اسلامی برای نظریه شناخت غربی در نظر گرفت، ارائه داد.
روش «الأسس المنطقیة» و ریشههای آن در «اقتصادنا»
روشی که سید صدر در «الأسس المنطقیة للاستقراء» بنیان نهاد، از پروژه فکری او در کتاب مشهورش «اقتصادنا» که چند سال قبل از آن منتشر شده بود، بیگانه نبود.
صدر در «اقتصادنا» صرفاً به انتقاد از اقتصاد سرمایهداری و سوسیالیستی نپرداخت، بلکه از یک روش معرفتی تحلیلی آغاز کرد که مبانی فکری این نظریهها را بررسی میکند و سپس بر اساس آن، جایگزین اسلامی مبتنی بر عدالت اجتماعی و کرامت انسانی را بنا مینهد.
در اینجا ارتباط عمیق بین این دو روش آشکار میشود:
-در «اقتصادنا»، صدر از استقراء اجتماعی برای کشف قوانین اقتصادی در پرتو تجربه اسلامی استفاده میکند.
-و در «الأسس المنطقیة للاستقراء»، صدر چهارچوب فلسفی و معرفتی را بنیان مینهد که این استقراء را به علمی مبتنی بر قواعد منطقی دقیق تبدیل میکند.
این یک روش واحد است: از واقعیت شروع میشود، از عقل میگذرد و از نور وحی روشنایی میگیرد.
فلسفتنا؛ ساختار معرفتی روح پروژه
سید صدر پیش از «اقتصادنا» و «الأسس المنطقیة»، کتاب «فلسفتنا» را نگاشت که میتوان آن را «مقدمه بزرگ» پروژه تمدنی او دانست.
سید صدر در «فلسفتنا»، با مارکسیسم و سرمایهداری با عمق فلسفی مواجه شد، نهفقط در سطح موضع اخلاقی یا دینی، بلکه در سطح ساختار فکری.
او فلسفههای مادی را صرفاً به دلیل تعارض با دین رد نکرد، بلکه از درون به آنها انتقاد کرد و نشان داد که ماتریالیسم از تفسیر وجود، آگاهی و آزادی انسانی ناتوان است.
به این معنا، «فلسفتنا» اساس نظری، «اقتصادنا» کاربرد عملی و «الأسس المنطقیة للاستقراء» پایگاه روششناختی را تشکیل داد که بین نظریه و عمل، بین اندیشه و عمل پیوند برقرار میکند.
اهمیت بزرگداشت در بستر معاصر
بازگشت یونسکو به بزرگداشت یک کتاب فلسفی اسلامی پس از پنجاه سال، در زمانی که ابهام ارزشی و سردرگمی فکری بر آن حاکم است، پیامی انسانی است قبل از اینکه فرهنگی باشد.
جهان در بحران «منطق معرفت» به سر میبرد، زیرا مادیت بر ارزشها، علم بر حکمت و کمیت بر معنا غلبه کرده است.
در اینجا اندیشه سید صدر بهعنوان یک مناره برجسته میشود، زیرا او پروژهای معرفتی متعادل را ارائه میدهد که جایگاه انسان را در هستی، کارکرد عقل را در خدمت حقیقت و نقش وحی را در هدایت بصیرت باز میگرداند.
تکریم «الأسس المنطقیة للاستقراء» در جوهر خود، دعوتی است برای احیای عقل اسلامی خلاق، که قادر به تولید یک روش معرفتی است که با روشهای غربی برابری میکند و ایمان و علم را در یک معادله واحد جمع میکند.
میراثی که پیر نمیشود
سید محمدباقر صدر صرفاً یک اندیشمند نبود که در فلسفه و اقتصاد بنویسد، بلکه پروژه یک امت در یک ذهن بود.
بزرگداشت امروز یونسکو، گواهی جهانی است بر اینکه اندیشه اسلامی، هنگامی که بر اساس علمی استوار تجدید شود، قادر است با زبان عصر با جهان سخن بگوید بدون اینکه ریشههای خود را از دست بدهد.
«الأسس المنطقیة للاستقراء» فقط یک کتاب در منطق نیست، بلکه پلی است بین عقل و وحی، بین شرق و غرب، بین گذشته و آینده.
از این رو صدر – شهید اندیشه و آگاهی – در هر زمان حاضر است، زیرا ذهنهای بزرگ نمیمیرند، بلکه به نوری تبدیل میشوند که نسلها را به سوی حقیقت هدایت میکند.
