معرفی آثار
سنت‌های تاریخی در قرآن کریم منتشر شد

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر کتاب «سنت‌های تاریخی در قرآن کریم» منتشر شد.

کتاب «سنت‌های تاریخی در قرآن کریم» گفتارهایی تفسیری از استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر است. وی این درس‌ها را پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و بنا بر ضرورت‌های پیش‌آمده در عرصه سیاسی‌اجتماعی عراق و جهان اسلام ارائه کرد. شهید صدر دو روز در هفته (سه‌شنبه و چهارشنبه) درس خارج فقه خود را تعطیل کرد و به‌جای آن به موضوع تفسیر قرآن کریم پرداخت. هدف از این سخنرانی‌های عمومی تقویت ارتباط رهبری دینی و مردم و ایجاد زمینه آگاهی‌بخشی و روشنگری از سوی مرجعیت بود. اساتید و طلاب حوزه‌های علمیه و همچنین عموم مردم از این سخنرانی‌ها استقبال کردند و نوارهای آن به‌شکلی بی‌سابقه تکثیر و در میان مردم منتشر شد.

با وجود اینکه مخاطب این سخنرانی‌ها تنها طلاب درس خارج نبودند، محتوای این دروس همچون سایر آثار استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر از اتقان و نوآوری ویژه‌ای برخوردار است. محور اصلی در این گفتارهای تفسیری سنت‌های تاریخی در قرآن کریم است که شهید صدر به‌ژرفا و فراگیری شگفتی به آن می‌پردازد، اما این کتاب بیش از آنکه کتابی درباره سنت‌های تاریخی باشد، درواقع بیانگر روشی نو و بی‌سابقه برای تفسیرِ موضوعی است که شهید صدر خود آن را روش استنطاق نامیده است؛ روشی که او با پی‌ریزی آن سطح پژوهش‌های علمی در این عرصه را به مرحله‌ای جدید وارد می‌کند.

کتاب «سنت‌های تاریخی در قرآن کریم» در سه فصل تنظیم شده است:

فصل اول: درآمدی بر روش تفسیر موضوعی؛

فصل دوم: پیاده‌سازی روش در نظریه سنت‌های تاریخی؛

فصل سوم: بررسی مصداقی نظریه در موضوع رابطه دین با تاریخ و جامعه.

شهید صدر در تعریف تفسیر موضوعی و تبیین تفاوت آن با تفسیرهای مرسوم می‌گوید:

مفسرِ جزئی‌نگر معمولاً نقشی سلبی در تفسیر دارد؛ او متنِ قرآنیِ معینی، برای مثال یک آیه یا بخشی قرآنی را بدون هیچ پیش‌فرض و اندیشه‌ای در نظر می‌گیرد و می‌کوشد مدلول قرآنی آن را در پرتو مفهوم الفاظ و توجه به قرینه‌های متصل و منفصلی که می‌یابد تعیین کند….

اما مفسرِ وحدت‌بخش و موضوع‌محور، برخلاف آن رویه، فعالیت خود را از متن آغاز نمی‌کند؛ بلکه او ابتدا واقعیت‌های زندگی را می‌بیند و نظرش را بر یکی از موضوع‌های اعتقادی یا اجتماعی یا هستی‌شناسانه متمرکز می‌کند، مشکلاتی را که تجربیات اندیشه انسانی درباره آن موضوع طرح کرده و نیز راه‌حل‌هایی که تفکر بشری ارائه نموده و همچنین پرسش‌ها و نارسایی‌هایی را که تجربه‌های تاریخی بروز داده، به‌خوبی فرامی‌گیرد و سپس به متن قرآن رجوع می‌نماید؛ نه به این منظور که در برابر متن قرآن فقط نقش شنونده و ثبت‌کننده را بازی کند، بلکه با این هدف که موضوعی آماده و آکنده از انبوهی از افکار و مواضع بشری را در محضر قرآن مطرح کند و با آن به‌صورت سؤال‌وجواب به گفت‌وگو بپردازد.

بنابراین، هدف تفسیر وحدت‌بخش و موضوع‌محور، تبیین دیدگاه قرآن و به‌تبع آن اسلام، در یکی از موضوع‌های زندگی یا هستی است. بنابراین دستاوردی که از فرایند تفسیر موضوعی به‌دست می‌آید، نظریه‌ای قرآنی درباره یکی از موضوعات بزرگ و اساسی حیات بشری است.

شهید صدر سپس با ترجیح رویکرد موضوع‌محور، سعی می‌کند این روش را در موضوع «سنت‌های تاریخی در قرآن کریم» پیاده کند و با بررسی ابعاد گوناگون این موضوع و تبیین ویژگی‌ها و انواع سنت‌های تاریخ در قرآن، نظریه‌ای قرآنی را در این عرصه به‌دست دهد. شهید صدر در فصل دوم کتاب به این پرسش‌ها پاسخ گفته است:

آیا در بینش قرآن، تاریخ بشری سنت‌هایی دارد؟

آیا سنت‌ها و قوانینی هست که بر مسیر و حرکت و تحولات تاریخ حاکم باشد؟

این سنت‌ها کدام است؟

تاریخ بشر چگونه آغاز شد، بالید و تحول یافت؟

عوامل اصلی در نظریه تاریخ چیست؟

نقش انسان در حرکت‌های تاریخ چیست؟

جایگاه وحی آسمانی و نبوت در عرصه اجتماعی کجاست؟

شهید صدر سپس به بررسی یکی از مهم‌ترین مصادیق سنت‌های تاریخی در قرآن، یعنی دین و رابطه آن با جامعه و تاریخ می‌پردازد. او دین را افزون‌بر قانون، یکی از سنت‌های تاریخی می‌داند و با دسته‌بندی سنت‌ها، آن را در دسته سنت‌های کوتاه‌مدت چالش‌پذیر قرار می‌دهد.

شهید صدر در فصل پایانی یکی از مهم‌ترین مباحث جامعه‌شناسی خود را مطرح می‌کند و فهم دین را بدون فهم جامعه و عناصر آن نادرست می‌داند. در دیدگاه شهید جامعه از سه عنصر تشکیل می‌شود: انسان، زمین و روابط و مناسبات.

این مجموعه گفتارها پیش‌تر در کتاب پژوهش‌های قرآنی با دیگر نوشته‌های قرآنی شهید صدر به‌چاپ رسیده بود که اینک در ایام گران‌قدر ماه مبارک رمضان، با ویرایش و تحقیق دوباره به‌طور مجزا، در قطع رقعی  و در ٢۴٧ صفحه، با عنوان «سنت‌های تاریخی در قرآن کریم» توسط پژوهشگاه تخصصی آیت‌الله شهید صدر منتشر و روانه بازار کتاب شده است.

برای خرید این کتاب با ٢۵ درصد تخفیف ویژه ماه مبارک رمضان و ارسال رایگان به سراسر کشور به غرفه مجازی پژوهشگاه مراجعه فرمایید.

 

پژوهشی درباره امام مهدی (عج) اثر استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر، به‌رغم حجم اندک خود، یکی از مهم‌ترین آثار معاصر درباره اندیشه مهدویت است. ترجمه‌های چندباره این کتاب به زبان‌های گوناگون، نقد و بررسی آن از سوی علمای مذاهب مختلف و استقبالی که اندیشمندان اسلامی از مضامین و شیوه پژوهش این کتاب داشته‌اند، گواه اهمیت این اثر ارجمند است. شاید کمتر کتابی بتوان پیدا کرد که به‌رغم حجم اندک در عمده کتاب‌های هم‌موضوع پس از خود به‌عنوان منبع پژوهشی تأثیر گذاشته باشد.

شهید صدر در این کتاب به شماری از پرسش‌هایی که ذهن علم‌گرا و مادی‌نگر انسان امروز ممکن است نسبت به مهدویت و باور به امام مهدی(ع) در اندیشه اسلامی داشته باشد، پاسخ می‌دهد. شهید صدر در ابتدا با توضیحی کوتاه درباره اندیشه مهدویت و ریشه‌های آن در تاریخ، شماری از پرسش‌هایی را که ممکن است درباره امام مهدی(ع) به ذهن برسد برمی‌شمارد و هر یک را در فصلی به میدان بررسی می‌کشد و پاسخ می‌دهد. این پرسش‌ها به‌ترتیب عبارتند از: چگونه این عمر بلند برای مهدی فراهم شدە است؟ چرا این همه پافشاری برای بلندی عمر مهدی؟ آمادە‌سازی راهبر منتظَر چگونه به انجام رسیدە است؟ چگونه باور کنیم که مهدی وجود یافته است؟ چرا هنوز این راهبر ظهور نکردە است؟ آیا یک فرد می‌تواند این همه نقش ایفا کند؟ روش تغییر در روز موعود چیست؟

این کتاب با چکیدگی و درعین‌حال عمق و دقت در جوانب گوناگون و با بهره‌گیری از زبان نو و ادبیات استدلالی، به این پرسش‌ها، نه به‌شکل سنتی و با استفاده از ادلۀ‌ نقلی محض، بلکه به‌گونه‌ای هماهنگ با فضای علمی رایج در جهان معاصر و مبتنی بر روش تجربی پاسخ می‌دهد. ازاین‌رو این کتاب کوچک همچون دیگر دستاوردهای فکری شهید صدر مورد توجه ویژه فرهیختگان و اندیشمندان جهان اسلام قرار گرفت و به‌شکل مجزا بارها به چاپ رسید. شهید صدر در یکی از نامه‌های خود به مرحوم شیخ علی اسلامی به استقبال گسترده از این کتاب اشاره کرده و می‌گوید: «بحث حول المهدی را دوباره در بغداد چاپ کردیم و استقبال از آن بی‌نظیر بود و در کمتر از یک هفته بیش از ده‌هزار نسخه آن به فروش رفت و این نشان می‌دهد که امت چه اندازه به این موضوع نیاز دارد».

بیان خردپذیر و استدلال‌های نوین شهید صدر عالمان اهل‌سنت را نیز به شگفتی و تقدیر از این کتاب واداشت و کسانی چون استاد حامد حفنی داود بر این کتاب مقدمه نوشتند. دکتر حامد حفنی، فارغ‌التحصیل الازهر و رئیس گروه زبان عربی دانشکده زبان دانشگاه عین‌شمس قاهره و از چهره‌های برجسته تقریب بین مذاهب اسلامی در مصر بود. مقدمه او دربردارنده مطالبی مهم در تبیین نگرش اهل‌سنت به مهدویت است و نیز به‌خوبی نشان می‌دهد که منطق سلیم و زبان شیوا و بی‌تعریض در بحث از باورهای مذهبی تا چه حد می‌تواند در تقریب بین مذاهب اسلامی مؤثر باشد و فضایی مساعد را برای گفت‌وگو درباره تفاوت‌های فکری و اعتقادی میان مذهب‌های گوناگون اسلامی بگشاید.

او درباره این کتاب می‌نویسد: «استاد محمدباقر صدر، دانشمندی متبحر و شخصیتی درخشان است که اندیشه معاصر به‌وجود او مباهات می‌کند. ویژگی کتاب‌ها و پژوهش‌ها و مقاله‌های او واقع‌گرایی، دوری از جانبداری و تأثیر نپذیرفتن از عاطفه و منافع شخصی است…او در کتابی که درباره موضوع بسیار مهم «مهدی» نوشته است، اندوخته‌ای جدید را به این بحث گرانقدر افزوده است… ازآنجاکه این مسئله از امور مربوط به مسائل معنوی و اعتقادی است، تلاش برای استدلال بر آن یکی از سخت‌ترین کارها، حتی برای راسخان در علم است. البته منظورم از استدلال در این باره، استدلال علمی است که متفکران معاصر و به‌ویژه رئالیست‌ها و تجربه‌گرایان و عمل‌گراها و دیگر زیردسته‌های ماتریالیسم را قانع می‌کند. در این میان علامه صدر با مهارت عالمی اصیل توانسته از پس این مهم برآید و مطالب پراکنده نقلی و عقلی علوم شرعی و علوم طبیعی را گرد هم آورد و به‌شکلی کم‌نظیر از همه‌جانبگی ارائه کند. او به لطف استعداد ذاتی و با بهره‌ از روش‌های علمی اکتسابی، توانسته است این اعجاز را در چهره‌ای علمی بررسی کند؛ درست مانند همان کاری که طبیعت‌شناس یا شیمیدان در آزمایشگاهش انجام می‌دهد تا مخالفان و منکرانش را با آزمایش قانع کند. من دست او را به‌گرمی می‌فشارم و برای این موفقیت بزرگ در تفسیر موضوع اعجازین مهدویت به او تبریک می‌گویم و نمی‌توانم ستایش خودم را بر حماسه دستان پرتوان علامه صدر در دفاع از امر اعجازین امام مهدی کتمان کنم؛ دفاعی با روشی علمی و همراه با ادبیاتی هماهنگ با روح اندیشه معاصر.»

پژوهشی درباره مهدی(ع) به‌رغم حجم اندک، از سطح والایی از نوآوری در محتوا و روش بحث از مسائل اعتقادی برخوردار است و همانند دیگر آثار استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر، جایگاهی والا یافته و همواره مورد توجه و مراجعه علاقه‌مندان و اندیشه‌ورزان بوده و بااین‌همه مایه شگفتی است که آن شهید والامقام چنان‌که خود بیان می‌کند این اثر گرانبها را تنها در پنج روز به رشته تحریر درآورده است.

شایان ذکر است که شهید صدر ابتدا این کتاب را به‌عنوان دیباچه‌ای بر کتاب «موسوعة الإمام المهدي (عج)» تألیف شاگردش، شهید بزرگوار آیت‌الله سید محمد صدر، به رشته تحریر در آورد و بعدها به‌صورت اثری مستقل و با نام «بحث حول المهدي(ع)» به چاپ رسید. موسوعة الإمام المهدي (عج) اثری ارجمند دربارۀ موضوعات گوناگون مرتبط با اندیشه مهدویت است که چهار جلد چاپ‌شدۀ آن به ترتیب با عناوین تاریخ دوران غیبت صغری، تاریخ دوران غیبت کبری، تاریخ پس از ظهور و روز موعود در اندیشه دینی و مادی، به بررسی جنبه‌های مختلف این اندیشه می‌پردازد.

شهید سید محمدباقر صدر در پاسداشت از این اثر گرانقدر و برای تکمیل جنبۀ‌ تحلیلی و اقناعی آن، مقدمه‌ای برای این کتاب می‌نویسد و در پایان با تأکید بر ویژگی جامعیت و عمق این اثر، آن را دائرة‌المعارفی بی‌نظیر در موضوع خود می‌نامد و می‌گوید:

«در این جا به همین بیان مختصر از این اندیشه‌ها بسنده می‌کنم و شرح گسترده و مباحث مربوط به آن‌ها را به کتاب ارجمندی وامی‌گذارم که اکنون پیش روی ماست؛ دائرة‌المعارفی گران‌بها درباره امام مهدی(ع) که یکی از فرزندان و شاگردان عزیز ما، یعنی علامه پژوهشگر سید محمد صدر – خدایش نگاه دارد – تألیف نموده است.»

متن زیر یادداشتی از حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدحسین ملک‌زاده استاد دانشگاه، مدرس دروس خارج حوزه علمیه قم و مترجم کتاب «اعتقاد ما» است. وی در این یادداشت به معرفی و تشریح کتاب «اعتقاد ما» پرداخته است.

کتاب «اعتقاد ما» برگردان فارسی «موجز فی اصول الدین» است که از رشحات اندیشه و قلم علامه مجاهد آیت‌آلله شهید سید محمدباقر صدر است. این اندیشمند نابغه که در ایران و جهان معمولاً با دو نگاشته گران‌سنگ «اقتصادنا» و «فلسفتنا» شناخته می‌شود، بی‌تردید یکی از بزرگترین اندیشمندان معاصر دنیای اسلام است که با نگارش کتاب‌ها و طرح اندیشه‌هایی در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی مکتب علمی عظیمی را بنیاد نهاد و افق‌های علمی و معرفتی تازه‌ای را به روی عالمان جهان اسلام گشود و این همه در حالی است که او افزون بر عرصه اندیشه در ساحت جهاد و مبارزه نیز می‌کوشید و پس از عمری مبارزه با رژیم منحوس و جهنمی بعث و تحمل سخت‌ترین شکنجه‌ها در سن ۴۶ سالگی به شهادت رسید.

یکی از آثار نوآورانه علامه شهید «الفتاوی الواضحه» (فتواهای آشکار) است که او به‌عنوان رساله عملیه خود و در مقام یک مرجع تقلید در سن ۴۱ سالگی و در پاسخ به اصرار فراوان مقلدان و پیروان فقهی‌اش، منتشر کرد. «الفتاوی الواضحه» تبویبی تازه از فقه و هندسه‌ای جدید را از ابواب و مسائل فقهی ارائه کرده است. ساختار این کتاب به‌گونه‌ای در چهار جلد طراحی شده است که به‌وسع یک رساله عملیه، تمام ابعاد زندگی بشر یعنی ابعاد فردی، اجتماعی و حکومی را دربربگیرد. هرچند متأسفانه تنها یک جلد از آن منتشر شد، اما همین یک جلد غوغایی در سطح جهان اسلام به پا کرد، تا جایی که برخی فرهیختگان و تحصیل‌کردگان دانشگاهی اهل‌سنت در عین اینکه مذهب اعتقادی‌شان سنی بود، از این کتاب استقبال کرده و در فقه و احکام مقلد فقهی شهید صدر شدند.

اندکی بعد از نخستین چاپ «الفتاوی الواضحة» و استقبال گسترده و بی‌نظیر از آن، شهید صدر به درخواست گروهی از علمای نجف اشرف و البته به پیروی از روش علمای گذشته، متنی درباره اصول و عقاید اسلامی نگاشت و نام آن را «موجز فی اصول الدین» یعنی «مختصری درباره اصول دین» نهاد و این متن اعتقادی را به عنوان مقدمه کتاب «الفتاوی الواضحة» در نظر گرفت و در چاپ بعدی، این مقدمه را به رساله اضافه کرد.

بیان و استدلال بدیع، استوار و جذاب این مقدمه سبب شد که تنها همین بخش از کتاب بارها و به‌وسیله ناشران گوناگون در کشورهای مختلف به چاپ برسد و به زبان‌های مختلف نیز ترجمه شود. در فارسی هم چند بار این کتاب ترجمه شد که متأسفانه ترجمه‌ها کامل نبود و مثلاً در مواردی به دلیل ناتوانی در فهم مطلب، بخش‌هایی حذف یا خلاصه‌گیری شده بود. در مواردی نیز مترجم به صورت ترجمه آزاد، از کل نوشته شهید صدر برداشتی را به رشته تحریر در آورده بود که به همین دلیل ظرافت‌های اندیشه شهید صدر در ترجمه بازتاب نداشت. به این دلیل پژوهشگاه تخصصی شهید صدر ترجمه‌ای نو از این کتاب مهم را به بازار نشر فرستاد.

در «اعتقاد ما» افزون بر اثبات اصول اعتقادی به روش فلسفی، روش علمی یا همان دلیل استقرایی مبتنی بر حساب احتمالات هم به‌کار گرفته شده است که در نوع خود ابداعی چشمگیر و راهگشاست. البته شهید صدر در قسمت دلیل فلسفی بر اثبات وجود خدا نیز دست به نوآوری زده و در شیوه ارائه استدلال تا حدودی از شیوه‌های کلامی و فلسفی معمول فاصله گرفته است.

این کتاب سه بخش «المرسل؛ پیام ده»، «الرسول؛ پیامبر» و «الرساله؛ پیام» دارد. بخش نخست به اثبات وجود خداوند متعال و مهم‌ترین صفات او به‌عنوان آفریدگار و پروردگار هستی و فرستنده دین و ارسال‌کننده پیام به سوی بشر می‌پردازد.

شهید صدر در این بخش روش خود، یعنی دلیل علمی استقرایی مبتنی بر حساب احتمالات را تبیین، معرفی و ارزیابی می‌کند. همچنین وی پیش از ورود به اثبات وجود و صفات خداوند، به موضوعاتی چون منشأ ایمان دینی و چگونگی سوءاستفاده ماتریالیست‌ها از دستاوردهای علوم جدید برای توجیه افکار الحادی و مادی‌گرایانه، می‌پردازد و به اختصار بر پوزیتیویسم نیز نقدهایی را مطرح می‌کند.

بخش دوم «الرسول» به بررسی پدیده پیامبری به شکل عام و اثبات پیامبری آخرین فرستاده و پیام‌آور الهی حضرت محمد (ص) اختصاص پیدا کرده است.

در بخش سوم «الرساله»، درباره اصل پیام یعنی دین، قرآن و ویژگی‌های پیام اسلامی توضیحاتی ارائه می‌شود و الهی بودن آن با ادله محکمی اثبات می‌شود.

مهم‌ترین نوآوری شهید صدر در این کتاب بهره‌گیری از روش علمی است که بر حس و تجربه تکیه دارد. وی در این باره می‌نویسد «روشی که در دلیل علمی برای اثبات آفریدگار از آن پیروی می‌کنیم، روش استقرایی بر اساس حساب احتمالات است؛ به همین خاطر از دلیل علمی برای اثبات خدا با عنوان دلیل استقرایی یاد می‌کنیم». سپس مؤلف شهید با ذکر متعدد مثال‌های علمی و عادی، به معرفی دلیل علمی مبتنی بر روش استقرایی، تعیین مراحل، ارزیابی و ارزش‌گذاری آن می‌پردازد.

در روش شهید صدر مراحل و گام‌های دلیل علمی مبتنی بر روش استقرایی پنج مرحله است و آنچه کار شهید صدر را از دیگرانی که به این عرصه پرداخته‌اند متمایز می‌کند، گام پنجم است که در آن تلاش می‌کند به یقین استقرایی دست پیدا کند؛ این تلاش از راه بررسی تناسب معکوس میان میزان اثبات فرضیه به وسیله مشاهدات و نسبت برقرار شده در گام سوم است.

فهم عمیق این روش به مطالعه و درک کتاب «الاسس اللمنطقیه للاستقرا؛ مبانی منطقی استقرا» نیاز دارد که شهید صدر در آن کتاب از رهگذر پژوهشی علمی، فلسفی، ریاضیاتی و اصولی و با استفاده از حساب احتمالات، نظریه‌ای را جهت دستیابی به یقین از طریق استقراء ناقص ارائه می‌کند که ضمن نقد منطق ارسطویی می‌تواند استحکام بخش پایه‌های لرزان دانش جدید و به اصطلاح science باشد.

کتاب «الاسس المنطقیه للاستقراء» به گفته نویسنده کتاب تفرج صنع «حاوی آرای ابتکاری در فلسفه منطق است. به جرأت می‌توان گفت که این نخستین کتاب از یک عالم و فقیه مسلمان در تاریخ فرهنگ اسلامی است که در یکی از مسائل مهم و سرنوشت‌ساز فلسفه‌ی علم و روش‌شناسی علمی با بصیرت و احاطه‌ی کامل همراه با نقل و نقد آرای حکیمان مغرب و مشرق نوشته شده است… مرحوم صدر [در این کتاب] نظریه معرفت‌شناختی تازه‌ای را طرح می‌کند و به کمک آن نه تنها به حل استقراء بلکه به حل تودۀ انبوهی از مسائل منطقی و روش‌شناختی نوین همت می‌گمارد.» بسیار مایه شگفتی است که انسانی که ازلحاظ دروس نو فقط تا ششم ابتدایی درس خوانده و سپس وارد حوزه شده، جدیدترین و قوی‌ترین نظریات ریاضیاتی دنیا را خوانده، فهمیده، نقد و اصلاح کرده و در قوانین حساب احتمالات دست برده و قوانین تازه‌ای به قوانین حساب احتمالات اضافه کرده است.

شهید صدر در آن کتاب از این بحث علمی، بهره‌ای برای اثبات عقاید گرفته که چکیده آن را در مقدمه رساله خود می‌آورد. سال‌ها بعد از شهید صدر دانشمندان و به‌ویژه ریاضیدانان و فیزیکدانان بزرگی در مغرب زمین در مقام دفاع از این روش بهره گرفته‌اند تا نشان دهند که ظهور نظم از بی‌نظمی بسیار نامحتمل‌تر از آن چیزی است که هیوم یا امثال آن تصور کرده‌اند. برای نمونه اسلتون ریاضیدان آمریکایی با استفاده از حساب احتمالات بیان می‌کند «برای اینکه دو سطر از یک نمایش شکسپیر به صورت شانسی و تصادفی نوشته شود، باید ده به توان پانزده ضربه تصادفی روی یک ماشین تایپ پنجاه حرفی زده شود». یا هویل اختردان انگلیسی با بهره‌گیری از حساب احتمالات توضیح می‌دهد که احتمال اینکه هزار آنزیم متفاوت در طی چندین میلیون سال عمر زمین به صورتی هماهنگ به هم بپیوندند که یک سلول زنده تشکیل شود، یک در ده به توان چهل هزار است.

این افراد بعد از شهید صدر بوده‌اند و به فرض اینکه قبل از وی هم کسانی بوده باشند باز هم به حساب احتمالات اکتفا کرده‌اند و جلوتر نرفته‌اند؛ یعنی تنها به این نتیجه می‌رسند که خیلی خیلی بعید است، اما کاری که شهید صدر انجام می‌دهد این است که به لحاظ معرفت‌شناختی، فلسفی و منطقی ما به یقین می‌رسیم و این کار بسیار باشکوه است.

به هر حال شهید صدر از نتایج به دست آمده از کتاب «الاسس المنطقیه للاستقرا» در متن «موجز فی اصول الدین» استفاده می‌کند و با ارائه روش پنج مرحله‌ای، اثبات باورهای بنیادین اسلامی را به صورت یقینی به انجام می‌رساند؛ گذشته از عرضه استدلالی و اثبات اصول عقاید و باورهای بنیادین اسلامی به روشی ابتکاری، متقن و زیبا، اگر به کتاب اعتقاد ما تنها از منظر منطق استقرا هم نگریسته شود، می‌توان تا حدودی آن را به مثابه حلقه اولی و مقدمه‌ای برای فهم کتاب گران‌سنگ و سترگ «الاسس المنطقیه للاستقرا» به شمار آورد.

«گفتارهای بنیادین» شش درس‌گفتار ارزشمند شهید صدر در تعطیلی‌های درسی (ماه رمضان) است که خمیرمایه برخی از آثار مهم او را شکل می‌دهند. این دروس که به‌نوبه‌خود نمایان‌گر نوآوری، ژرفا، دقت و فراگیری اندیشه استاد شهیدند، عبارتند از:

پایه‌گذاری منطق ذاتی: شهید صدر به مکتبی تازه در شناخت دست یافت که آن را «مکتب ذاتی شناخت» نام نهاد. این گفتار، گام‌های نخست پی‌ریزی این مکتب و هسته اصلی کتاب «الأسس المنطقیة للاستقراء» است. شبکه مالکیت‌ها در فقه اسلامی: این گفتار، پژوهشی فقهی‌ـ‌اقتصادی است که شبکه مفهومی مالکیت‌ها در اسلام را تبیین می‌کند و با مقایسه‌ای مختصر، برخی تفاوت‌های مفاهیم بنیادین فقه اسلامی و حقوق غربی را نشان می‌دهد. حواله در فقه اسلامی: در این گفتار، شبکه مالکیت‌ها و تأثیر تفاوت‌های مفاهیم فقهی در یک مصداق آن، یعنی حواله، به شکل تطبیقی بررسی می‌شود و تبعات تفاوت مفاهیم در فقه شیعی، فقه سنی و حقوق غربی ارائه می‌گردد. قالب‌ریزی فقهی معاملات بانکی: برخی از مباحث فقهی و بنیادین بانک‌داری بدون ربا که در کتاب استاد شهید با نام «البنک اللاربوي في الاسلام» مجال طرح نیافته بود، در این دروس ارائه شده است. مالکیت زمین‌های مرده و احکام آن: این بحث اولین درس خارج فقه استاد شهید است که خمیرمایه بخش دوم از کتاب اقتصادنا (بررسی مکتب اقتصادی در اسلام) را شکل داد. احیای زمین‌های مرده نیز تکمیل همان بحث پیشین و بررسی ابعاد دیگری از آن است.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید

پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در ایران، شهید محمدباقر صدر در اواخر عمر شریف خود با طرح سلسله مباحث « الإسلام یقود الحیاة؛ اسلام، راهبر زندگی» کوشید تا فراخور نیازهای فرهنگی و فکری جامعه اسلامی در سایه حاکمیت اسلام، پاسخی درخور به این نیازها ارائه دهد. او در این مباحث که شامل شش رساله است، اجمالی از مسائل مهمی را که امت اسلامی پس از پیروزی انقلاب و به دست گرفتن حکومت با آنها روبه‌رو است بیان کرده است؛ مباحثی چون دکترینی درباره پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی، طرحی از اقتصاد اسلامی، نقش انسان و امت در حیات سیاسی جامعه، تبیین منابع قدرت سیاسی از دیدگاه اسلام و بانک در جامعه اسلامی.

«المدرسة الإسلامية» بخش دوم این کتاب است. شهید صدر در آن کوشیده است اندیشه و مفاهیم اسلامی را که در دو کتاب اقتصاد ما و فلسفه ما به شکل تخصصی مطرح شده است در سطحی عمومی بازتاب دهد.

«رسالتنا»، بخش سوم از این کتاب، شامل مقالاتی است که با همین نام به‌عنوان سرمقاله‌هایی در مجله الاضواء به چاپ رسیده بود. این مجله در دهه پنجم قرن بیستم میلادی از سوی گروهی از علمای نجف اشرف منتشر می‌شد.

استقرا مسئله‌ای است كه فیلسوفان از زمان ارسطو تاكنون در باب آن سخن گفته‌اند. مشكل اساسی در مسأله استقراء این است كه چگونه می‌توان با مشاهده پاره‌ای از مصادیق به نظریه یا فرضیه كلی دست یافت. اندیشمندان فلسفه علم رویكردهای گوناگون عقل‌گرایی، تجربه‌گرایی، حساب احتمالات، نظریه پارادایمی و غیره را مطرح كرده‌اند. شهید صدر در كتاب «الاسس المنطقیة للاستقراء» ضمن نقد دیدگاه‌های فیلسوفان مغرب زمین به ارائه نظریه نوینی پرداخته است. وی در این نظریه، دلیل استقرایی را در مرحله توالد موضوعی و توالد ذاتی تفسیر كرده و با تقسیم یقین به منطقی، ذاتی و موضوعی، و با استمداد از علم اجمالی در علم اصول، یقین در دلیل استقرایی را موجّه می‌سازد.

از این رو کتاب «الاسس المنطقیة للاستقراء» یکی از مهم‌ترین آثار شهید صدر است که در صورت ترجمه صحیح و عرضه به جهان تجربه‌گرای امروز می‌تواند از سویی ژرفای تحلیل و تأملات اندیشمندان مسلمان و دست‌آوردهای مهم و بنیادین آن را به متفکران امروز نشان دهد و از سوی دیگر با تبیین، ‌نقد و کاربست نظریات شهید صدر در این کتاب، گامی بلند در عرصه اندیشه و تحقق پیوند باورهای الهی، تأملات عقلی و مشاهدات تجربی برداشته شود و از آن پس یکی از مهم‌ترین معضلات انسان امروز که چندپارگی ابعاد معنوی و مادی وجود او در مکاتب خودساخته بشری و بی‌پاسخ ماندن همیشگی یک‌سری از نیازهای انسانی است، رو به درمان بگذارد.

کتاب «انسان و عبادت» بخش‌هایی از رسالۀ عملیه استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر با نام الفتاوی الواضحة است که در آن جنبه‌هایی از موضوع عبادت در اسلام بررسی شده است. الفتاوی الواضحة اولین بار در ماه رمضان ١٣٩۶ق (شهریور ١٣۵۵ش) به چاپ رسید. شهید صدر این رساله را براساس ضرورت تحول رساله‌های عملیه و به‌هدف ارائۀ احکام اسلامی به مسلمان معاصر با شیوه‌ای جدید و به‌روز و متناسب با تحولات تمدنی به‌رشتۀ تحریر درآورد؛ ازاین‌رو ضمن بررسی و نقد کاستی‌های موجود در رساله‌های رایج طرحی متفاوت را برای نگارش رساله عملیه پی ریخت.

او این رساله را با مقدمه‌ای اعتقادی براساس مباحث نوین فلسفی و نیز روش حساب احتمالات در اثبات عقاید، آغاز می‌کند؛‌ زیرا عقیده، پایۀ عمل به شریعت است و مکلفی که می‌خواهد به احکام شریعت عمل کند شایسته است طرحی کلی از عقاید و دلایل آن‌ها داشته باشد.

شهید صدر در متن رساله خود افزون‌بر تغییر اساسی ادبیات رساله‌نویسی که آن را برای عموم خوانندگان کاربردی کرده، تقسیم‌بندی نوینی برای احکام شریعت اسلامی عرضه کرده است. او خود درباره این تقسیم‌بندی می‌نویسد:

ابتدا مسائل مربوط به تقلید را آورده‌ایم و احکام تقلید، اجتهاد و احتیاط را بیان کرده‌ایم. پس از آن درباره تکلیف و شروط آن سخن گفته‌ایم. سپس احکام را به چهار بخش تقسیم کرده‌ایم:

بخش نخست: عبادات؛

بخش دوم: اموال که دارایی‌های عمومی و شخصی را دربر می‌گیرد؛

بخش سوم: رفتار فردی؛

بخش چهارم: رفتار عمومی.[1]

و سپس هر یک از این بخش‌ها را این‌گونه شرح می‌دهد:

اگرچه احکام شریعت به‌هم‌پیوسته و با یکدیگر مرتبط هستند، می‌توان آن‌ها را در چهار بخش تقسیم کرد:

یک. عبادات که عبارتند از: طهارت، نماز، روزه، اعتکاف، حج، عمره و کفاره‌ها.

دو. اموال که خود به دو بخش تقسیم می‌شوند:​

١- اموال عمومی. مقصود از اموال عمومی هر مالی است که برای مصلحتی عمومی قرار داده شده است. زکات و خمس از جمله این اموال هستند که اگرچه اعمال عبادی به شمار می‌آیند، جنبه مالی آن‌ها برجسته‌تر است. همچنین خراج،‌ انفال و مواردی از این دست نیز در زمره اموال عمومی قرار دارد. در این بخش انواع اموال عمومی و احکام هر یک از آن‌ها و شیوه هزینه‌کردشان، تعیین می‌شود.

٢- اموال خصوصی. مقصود از اموال خصوصی دارایی‌های افراد است که احکام آن‌ها در دو بخش توضیح داده می‌شود:

بخش نخست: اسباب شرعی تملک یا به‌دست آوردن حق خصوصی، چه درباره مال عینی (خارجی)، چه مال در ذمه. منظور از مال در ذمه،‌ اموالی است که در مواردی مانند ضمانت و غرامت، ذمه فرد را مشغول می‌سازد. احکام احیاء، حیازت، صید، تبعیت، ارث، ضمانت‌ها، غرامت‌ها در این بخش بررسی می‌شود و عقد ضمان و حواله و قرض و بیمه را نیز دربر می‌گیرد.

بخش دوم: احکام تصرف در اموال که مواردی مانند خریدوفروش، صلح، مشارکت، وقف، وصیت و دیگر معاملات و تصرفاتی از این دست را شامل می‌شود.

سه. رفتار فردی. مقصود همه رفتارهای شخصی است که فرد انجام می‌دهد و مستقیماً به اموال مربوط نیست و در دایره عبادت خداوند متعال نیز قرار نمی‌گیرد. احکام رفتار فردی دو نوع هستند:

1- احکام مربوط به روابط مرد و زن؛ از جمله ازدواج و طلاق و خلع و مبارات و ظهار و ایلاء و….

2- احکامی که سایر ابعاد زندگی فرد را سامان می‌دهد؛‌ مانند احکام خوراکی‌ها، پوشاک، مسکن، آداب معاشرت، احکام نذر و قسم و عهد، صید و ذبح، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر و دیگر محرمات و واجباتی از این دست.

چهار. رفتار عمومی. مقصود از این بخش رفتار ولی‌امر در عرصه‌های حکومت، قضاوت، جنگ و روابط بین‌الملل است که شامل احکامی از قبیل احکام ولایت عمومی،‌ احکام قضاوت و شهادت، حدود، جهاد و مانند آن می‌شود.[2]

شهید صدر در پایان جلد اول رساله عملیه‌اش که بخش عبادات  شریعت اسلامی را دربر‌می‌گیرد، برای تبیین سیمای کلی عبادت در اسلام، بخش ویژه‌ای را در نظر گرفته و مطالب ناب و ارزشمندی را در این باره به مقلدان ارائه کرده است. شهید صدر در این بخش ابتدا به این موضوع می‌پردازد که چرا عبادت نیازی همیشگی برای همه انسان‌هاست و چه نقشی را در مسیر تمدنی انسان ایفا می‌کند. سپس ویژگی‌های کلی عبادات را تبیین می‌کند و از این رهگذر فهمی دقیق‌تر و عمیق‌تر از مفهوم و کارکرد عبادت را به‌دست می‌دهد تا مکلفی که می‌خواهد از طریق رساله عملیه به همین احکام عمل کند، دیدگاهی روشن‌تر داشته‌ باشد و آگاهانه‌تر به عبادت بپردازد.

مطالب عمیق و نو این بخش سبب شد که بارها و به‌طور مجزا به چاپ برسد و به زبان‌های مختلف ترجمه شود.

همچنین این کتاب همراه با اضافات برخی شاگردان شهید صدر با نام نظام‌ العبادات في الاسلام منتشر شد که بخش عمده آن کتاب نوشته شهید صدر نبود و ازاین‌رو در این ترجمه، برخلاف برخی از دیگر ترجمه‌ها، صرفاً بخشی که اثر قلم استاد شهید بود، آورده شده است.

نویسنده همچنین در چاپ اول رساله عملیه خود مقدمه‌ای درباره اصل اجتهاد و تقلید و ضرورت تحول شیوه تدوین رساله‌های عملیه نوشته است که با توجه به نکات مهم آن و ارتباطش با موضوع، در این کتاب نیز با ‌عنوان مقدمهای درباره اجتهاد و تقلید آورده شده است.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید

 

[1]. شایان ذکر است که دست ستم حزب بعث مانع از آن شد که شهید صدر فرصت کند این کتاب را تکمیل کرده و همه چهار بخش مدنظر را تألیف نماید و تنها بخش اول از این چهار دسته در جلد اول «الفتاوی الواضحة» به چاپ رسید.

[2]. الفتاوی الواضحة، ص ١۴٢-١۴۴.

 

«المدرسة القرآنیة» که با نام «پژوهش‌های قرآنی» به فارسی ترجمه شده است، مجموعه درس‌های شهید آیت الله سید محمدباقر صدر در زمینه تفسیر موضوعی است . بخشی از این مجموعه، از نوشته‌های آن بزرگوار و بخشی دیگر برگرفته از درس‌هایی است كه آن شهید سعید در حوزه علمیه نجف اشرف در جمع طلاب علوم دینی ارائه فرموده و توسط شاگردانش  گردآوری شده است. گره‌گشایی از معضلات و پیچیدگی‌های فكری و پاسخ‌گویی به پرسش‌های دانش‌آموختگان عصر حاضر كه بیشتر تحت‌تأثیر مكتب‌های فكری مادی غرب و شرق بودند هدف از ارائه این درس‌هاست.

مؤلف شهید با بهره‌گیری از نبوغ ذاتی، نگاه تیزبین و ذهن مبتكر خود و با تسلط عمیق بر اسلام و اطلاع دقیق از مکاتب غربی، بسیار استادانه و عمق دیدگاه قرآن در موضوع سنت‌های تاریخ و مؤلفه‌های تشكیل‌دهنده جامعه و نقش انسان در صحنه تاریخ، طبیعت و مناسبت‌های اجتماعی را مطرح ساخته و ضمن پذیرش قانونمندی حركت انسان در جامعه و تاریخ، هرگونه نگاه جبرگرایانه را در این زمینه رد كرده و برتری اندیشه دینی و الهی را در رویارویی با مكاتب الحادی به اثبات رسانده است.

سایر مطالب كتاب درباره علوم قرآن و دانش تفسیرِ این كتاب مقدس و نیز مقالاتی در موضوعات مختلف قرآنی است. ژرف‌اندیشی‌ها و نوآوری‌های بسیار این مجموعه، بی‌شک توشه راه هر انسان جست‌وجوگری است كه تشنۀ معارف ناب آخرین پیام جاوید آسمانی برای ساكنان كرۀ خاكی است.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید

شهید صدر با آگاهی از اشکال‌های رساله‌های عملیه به نگارش رساله عملیه نوینی پرداخت. انگیزه و هدف او بر پالایش رساله خود از اشکال‌های رساله‌های موجود و فراهم آوردن مؤلفه‌های اساسی یک رساله عملی کاربردی برای انسان امروز بود؛ از این رو رساله عملیه او کتابی نیست که صرفاً احکام شرعی در آن گنجانده شده باشد، بلکه به حق یک مجموعه کامل است که زیرساخت‌ها و نیازهای اصلی دین‌شناسی و از آن پس دین‌داری را برای انسان مسلمان فراهم می‌سازد.

از ویژگی‌های خاص «الفتاوی الواضحة» می‌توان به این موارد اشاره کرد: دسته بندی نوین فقه که تناسب بیشتری با ساختار زندگی انسان معاصر دارد؛ وجود سیر منطقی در مباحث با بیان پیش‌درآمدی در هر بحث، بیان اهمیت موضوع، تفاوت هر موضوع با موضوعات مشابه، بیان احکام و مسائل کلی در ابتدای هر عنوان، توضیح اصطلاحات و گاه بیان فلسفه احکام؛ زبان ساده و دور از تکلفات معمول فقهی و … .

افزون بر احکام فقهی رایج و مورد نیاز، مباحث کلامی و اعتقادی در ابتدای کتاب آمده و تحت عنوان «المرسل، الرسول، الرسالة» به تبیین اصول عقیده مسلمانان پرداخته است. مباحثی نیز در میان و پایان کتاب وجود دارد که در روشن ساختن ابعاد شگفت‌انگیز دین اسلام بسیار مؤثر است. بحث‌هایی که در آن چرایی تقلید و جایگاه علمای دین، نظام عبادات، نقش عبادت در زندگی انسان مسلمان  و ابعاد اجتماعی عبادات تبیین شده است.

این همه و نکات و ویژگی‌های دیگر «الفتاوی الواضحة» آن را از قالب تنگ یک رساله معمول که تنها به کار مقلدان یک مرجع خاص می‌آید،‌خارج ساخته و گستره کتابی جامع برای شناخت هم‌زمان اندیشه و عمل در اسلام را بدان بخشیده است و بدین‌سان مرزهای زمان و دامنه محدود گروهی خاص را درشکسته است.

بی‌شک می‌توان کتاب «اقتصادنا» را اولین اثر مدون و مبنایی در زمینۀ اقتصاد اسلامی دانست. شهید سید محمدباقر صدر با تسلط وافر بر منابع دینی، در «اقتصادنا» با ژرف‌اندیشی در علل عقب‌ماندگی مسلمانان، مشکل را نه در ظواهر و روبناها، که در «رویکرد تقلیدی» در سطوح گوناگون اندیشه و عمل می‌داند. او بر این باور است که اقتصاد اسلامی، به‌مثابۀ جزئی از نظام اسلامی، با زدودن قالب‌های فهم بشر مدرن، شامل شرق و غرب، «شیوۀ» نوینی را ارائه می‌دهد که حرکت همگانی امت اسلامی را برای رشد و بالندگی و شکوفایی استعدادهای درونی برای مبارزه با عقب‌ماندگی اقتصادی، جهت‌دهی و مدیریت می‌کند؛ راهی برای رشد و توسعۀ جوامع اسلامی که می‌تواند ضمن حفظ استقلال فکری و روحی امت اسلامی، زندگی اجتماعی را بر مبنای عدالت و رفاه و در سایۀ نگاه به آسمان و جدا شدن از حصار نگاه زمینی سامان دهد.

در جلد نخست این کتاب، نگارنده به بررسی تطبیقی اقتصاد اسلامی با اقتصاد مارکسیستی و اقتصاد سرمایه‌داری با رویکردی مبنایی می‌پردازد و ساختار و چارچوب کلی و جایگاه اقتصاد اسلامی را مشخص می‌سازد. سپس در جلد دوم فرایند دستیابی به مکتب اقتصادی از آموزه‌های فقهی و دینی را مطرح می‌کند.

رویکرد مبنایی شهید صدر و اعتقاد به انسجام منطقی میان احکام ظاهری شریعت، او را بر آن داشته است که این زیربنا را از خلال احکام و آموزه‌های فقهی و دینی استخراج کند. بدین منظور، در این جلد از «اقتصاد ما» ابتدا فرایند دستیابی به مکتب اقتصادی را مطرح می‌کند تا روش علمی خود را روشن سازد، سپس با استفاده از آن روش، نظریه‌های اقتصاد اسلامی را کشف می‌کند و روبناهای اقتصاد اسلامی را بنا می‌نهد. او در این کتاب به سه نظریه در اقتصاد اسلامی می‌پردازد: نظریه توزیع پیش از تولید، نظریۀ توزیع پس از تولید و نظریۀ تولید. سپس در پایان کتاب  به جایگاه و مسئولیت حکومت در اقتصاد اسلامی می‌پردازد.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید