نظریه دولت در مکتب کلامی و فقهی علامه شهید سید محمدباقر صدر، به قلم سید محمدجواد قربی، نظریۀ دولت و مختصات آن را در دیدگاه شهید سید محمدباقر صدر بررسی می‌کند.
شهید صدر از جمله متفکران مسلمانی است که به جمهوری اسلامی ایران اعتقاد راسخ داشت. نظام جمهوری اسلامی نیز در مبنای مشروعیت، ساختار تقسیم قدرت، تدوین قانون اساسی، نظام اقتصادی و… از اندیشۀ این عالم فرهیختۀ جهان اسلام بهرۀ فراوانی برده است.
با توجه به جهان‌شمولی و اهمیت اندیشه‌های شهید صدر برای جهان اسلام، به‌ویژه جامعۀ علمی ایران، در این کتاب سعی شده اندیشۀ سیاسی این متفکر شیعه در باب دولتِ مطلوب مورد مداقه قرار گیرد. ازآنجاکه نظریۀ دولت و مختصات آن یکی از وجوه مهم اندیشه شهید صدر محسوب می‌شود، پرداختن به این موضوع از حیث نظری و عملی بسیار اهمیت دارد. این کتاب به خواننده کمک می‌کند رویکرد انتقادی دولت در اسلام را در برابر نظریات لیبرالیستی و مارکسیستی تمییز داده و درک کند.
نویسندۀ کتاب نظریه دولت در مکتب کلامی و فقهی علامه شهید سید محمدباقر صدر درباره دیدگاه این شهید والامقام در مقدمه چنین می‌نویسد:
به اعتقاد شهيد صدر دولت به‌دليل نقشي که در پياده‌سازي احکام اسلامي، حراست از ارزش‌هاي ديني، رونق دادن فعاليت‌هاي اجتماعي و آباداني و پيشرفت دارد، امري لازم و ضروري است. دولت مطلوب در انديشۀ ايشان، دولتي مشروط به رعایت موازين شرعي و قانوني و مصلحت عمومی است. از نظر وي مصداق عيني و اصيل اين دولت، حکومت پيامبران و صالحان در تاريخ بشر و اسلام، و جمهوري اسلامي در جهان معاصر است. دولت جمهوري اسلامي، الگوي برتري است که به اعتقاد وي، سايرِ نظام‌ها و جوامع مي‌توانند از آن الگو بگيرند. از نظرگاه ايشان ساختارِ دولت اسلامي به‌گونه‌اي است که بايد مبانی مکتبی و اخلاق در سياست مدني، نقش فعالي داشته باشد و درعین‌حال، دولت در نظام اسلامي، غايتمند و داراي هدف‌هاي والاست. اين رويکرد مکتبی دولت اسلامي، منجر به جلوگيري از مناسبات استثماري در جامعه، زيستِ مؤمنانۀ کارگزاران و تصحيح روابط بين‌الملليِ دولت اسلامي در خصوص مصالح جهان اسلام مي‌شود. علامه شهید صدر، با هوشمندی و نبوغی ویژه به طرح نظریۀ استخلاف، استئمان و استئمام می‌پردازد و نقش انسان مسلمانِ متعهد را در مشروعیت‌دهی به حکومت تبیین و ساختار حکومت اسلامی را بر مبنای خِرد جمعی و مشورت مؤمنانه مهندسی می‌کند.
کتاب نظریه دولت در مکتب کلامی و فقهی علامه شهید سید محمدباقر صدر شامل سه فصل است: فصل نخست نظریه دولت در تقریرات شهید صدر؛ فصل دوم مختصات دولت در اندیشه شهید صدر؛ فصل سوم دولت مطلوب در اندیشۀ سیاسی شهید صدر.
در بخشی از کتاب می‌خوانیم:
به نظر شهید صدر در عصر غیبت معصوم، مرجعیت صالح باید مترصد دولت‌سازی بر اساس احکام و مبانی اسلامی باشد. فقیهان مسلمان و نخبه که علمای شریعت هستند رهبری مبارزه علیه ظلم و استثمار را بر عهده بگیرند و پس از براندازی طاغوت، حکومت صالحان را تشکیل دهند. آنها نمایندۀ هیچ طبقه اجتماعی خاصی نیستند بلکه ضمیر امت و تودۀ مظلوم خود هستند.
نویسندۀ کتاب نظریه دولت در مکتب کلامی و فقهی علامه شهید سید محمدباقر صدر، یکی از ابتکارات شهید صدر در بحث دولت اسلامی را نظریۀ جانشینی و خلافت می‌داند و آن را در فصل دوم مورد بررسی قرار می‌دهد. او می‌نویسد:
به اعتقاد شهید صدر امت صاحب حق در تصمیمات و اقدامات قوای حکومتی هستند و سرچشمه این حق، حق سرپرستی و خلافتی است که از خداوند متعال به‌عنوان منبع راستین قدرت اخذ و این خلافت امت در جامعه منجر به مسئولیت امت شده است. حاکمیت یک حق طبیعی است که ناشی از علاقه ذاتی مالک نسبت به مملوک است و این همان حاکمیت حقیقی خداوند است و حاکمیت انسان همان حقی است که افراد انسانی بر مبنای آن می‌توانند سرنوشت جمعی خود را رقم زنند. این حق ناشی از حق حاکمیت الهی است که تحت عنوان استخلاف و استئمام به انسان واگذار شده است. در آثار شهید صدر خلافت عمومی انسان دارای دو وجه است: استخلاف (خلافت انسان) یا استئمام (امامت دادن).
نظریه دولت در مکتب کلامی و فقهی علامه شهید سید محمدباقر صدر به‌قلم سید محمدجواد قربی در ۴۰۸ صفحه وزیری از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.
