شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر از نوابغ معاصر بود که نظریه‌پردازی‌ها و نوآوری‌های متعددی را در عرصه‌های مختلف علوم اسلامی به‌ارمغان آورد. تا آنجا که رهبر معظم انقلاب در تعبیری بلیغ، سطح آفرینش علمی او را چنین بیان می‌کند:
مرحوم آقای صدر به‌معنای واقعی کلمه، یک نابغه بود. ما در زمینۀ مسائل فکری و اسلامی و در زمینۀ فقه و اصول و بقیۀ چیزها، آدم‌های پیشرفته زیاد داریم؛ منتها نابغه خیلی نادر است. ایشان جزو نادرهایی بود که حقیقتاً نابغه بود. ذهن و فکر ایشان فراتر از کارهایی که دیگران می‌کنند، حرکت می‌کرد… .
در میان چهره‌های برجستۀ حوزه‌های علمیه در دهه‌های اخیر، مرحوم آیت‌الله شهید سیدمحمدباقر صدر (قدس‌‌الله‌‌روحه)، یکی از ممتازترین و شگفت‌‌انگیزترین آن‌هاست. هر مجمع علمی حق دارد که به فرآوردۀ انسانی بزرگی چون این عالم بزرگوار به خود ببالد. او بی‌شک یک نابغه و یک ستارۀ درخشان بود. از جنبۀ علمی، جامعیت و تحقیق و نوآوری و شجاعت علمی را یکجا دارا بود. در اصول، در فقه، در فلسفه و در هرآنچه با این دانش‌ها ارتباط می‌یابد، در زمرۀ بنیان‌گذاران و صاحبان مکتب محسوب می‌شد. استعداد خارق‌العاده و پشتکار کم‌نظیر او، از وی عالم ذوفنون و ژرف‌نگری پدید آورده بود که دید نافذ و ذهن جست‌وجوگرش در آفاق علوم متداول حوزه‌ها محصور نمانده و هرآنچه را که برای یک مرجع بزرگ دینی در دنیای متنوع امروز سزاوار است، به حیطۀ تحقیق و مطالعه کشیده بود و سخنی نو و فکری بکر و اثری ماندگار در آن می‌آفرید.
اما نبوغ او تنها به نظریه‌پردازی در عرصۀ علوم محدود نشد. او به ساختار‌ها و نهادهای آفرینندۀ علم و به‌طور ویژه، حوزۀ علمیه نیز می‌اندیشید و برای تحول و بهینه‌سازی حوزه، دغدغه داشت و اقدام‌های متعددی انجام داد. بخشی از نوآوری‌های او، مانند فقه نظام‌ساز و نظریۀ استنطاق در تفسیر موضوعی، دقیقاً به‌منظور تحول حوزه و ایفای نقش درست و اساسی آن ابداع شده بود. افزون بر این، او خود با نگارش کتاب‌هایی مانند «اقتصادنا» و «البنک اللاربوی»، در مسیر حضور واقعی و اثرگذار حوزه در جهان امروز الگوآفرینی کرد. همچنین در کنار فعالیت‌های شخصی، به روشنگری برای طلاب در زمینۀ اصلاح حوزه نیز مشغول بود. او در تبیین معنای حوزه، اهداف و وظایف و راهکاری تحقق نقش حوزه در جهان و امت، در جلساتی متعدد مطالبی ناب و عمیق را با شاگردانش مطرح کرد که بخشی از آن‌ها امروز به دست ما رسیده است. اندیشه‌هایی را برای اصلاح نهاد مرجعیت در نظر داشت که بخشی از آن را در طرح «المرجعیه الصالحه» به‌نگارش درآورد. افزون بر این، روش جدیدی را در تألیف رسالۀ عملیه در پیش گرفت که بُعد کاربردی رساله را به سطح حقیقی آن می‌رساند و آن‌قدر جذاب و دارای قابلیت بود که افزون بر عالمان و نواندیشان شیعه، بخشی از اهل‌سنت را نیز به‌خود جذب کرد و آن‌ها با استفاده از رسالۀ شهیدصدر یعنی «الفتاوی الواضحه»، به تقلید از او روی آوردند.
وقتی خود زمامدار مرجعیت شد، در اصلاح روش ارتباط با مردم و تبلیغ، اقدام‌هایی را انجام داد که سطح تبلیغ معارف دینی و گسترۀ آن را به‌حد واقعی و موردنیاز امت برساند. در تأمین معیشت طلاب و اصلاح وضعیت شهریه، ابتکارهایی داشت که برخی از آن‌ها در دورۀ مرجعیت خود او امکان تحقق یافت. برای اصلاح روش آموزشی حوزه در کنار نظریات و مفاهیم نوی که ارائه می‌کرد، خود دست به‌کار شد و کتاب ارجمند حلقات را نوشت. در زمینۀ فعالیت‌های اجتماعی حوزه در نهادسازی‌های نو در نجف اشرف، نقشی اساسی ایفا کرد و در عمدۀ آن‌ها جایگاه ایده‌پردازی یا رهبری را بر عهده داشت. بررسی الگوی «جماعه العلما» دراین‌باره نمونۀ خوبی از حضور او در نهادهای اجتماعیِ حوزوی را به‌نمایش می‌گذارد. شایسته است به این الگو برای امروز حوزه به چشم پیشینۀ درخور بررسی و ارتقا توجه شود. همچنین نوع اثرگذاری او در عرصۀ سیاسی عراق و جهان اسلام، خود فصل پردامنه و شکوه‌مندی است که عناوین متعددی را در بر می‌گیرد و اگرچه پژوهش‌های مفصلی دربارۀ آن انجام شده است، هنوز هم تحقیقات گستردۀ دیگری را طلب می‌کند.
خلاصۀ سخن آنکه نوع و گسترۀ فعالیت‌های شهیدصدر در قامت عالمی حوزوی که به تحول و بهینه‌سازی دائم حوزه می‌اندیشید، به‌گونه‌ای است که او را به‌حق به الگویی حقیقی برای اندیشیدن و عمل در عرصۀ تحول حوزه بدل می‌سازد؛ زیر ذره‌بین گذاشتن اندیشه‌ها و کارهای اصیل و درعین‌حال نوآورانۀ چنین الگویی، بر هر تحول‌خواهی در حوزه ضروری می‌نماید.
این همه، گذشته از سیره و سلوک شخصی او به‌عنوان عالمی ربانی است که حقیقتاً او را همچون پارسایی جهادگر، در مقام الگویی برای هر طالب راه علم قرار می‌دهد. او اسوه‌ای است که با دو بال علم و معنویت به بالاترین قلۀ عمل اسلامی پر گشود و رحیق شهادت را سرکشید.
آنچه در این پرونده گرد آمده است، تنها پرتویی است بر بخش‌هایی از گسترۀ وسیع اندیشه‌ها و اقدام‌های شهیدصدر. این پرتوافکنی، بیش از آنکه تبیین‌گر ابعاد مختلف وجودی شهیدصدر و نقش آن‌ها در حوزه باشد، بیانگر نیاز مبرم امروز ما به توجه بیش‌ازپیش به او و پژوهش دقیق آثار و اندیشه‌ها و سیرۀ اوست.
