عبادت
خودسازی تا کی؟

[vc_row][vc_column][rt_blockquote_style blockquote_content=” گاهی این‌طور به ذهن می‌رسد که خودسازی در تاریخ اجتماع دوران محدودی دارد و پس از آن، دوره اجرا فرامی‌‌رسد که در آن به خودسازی توجه زیادی نمی‌‌شود .

اما شواهد زندگی `{`پیامبر و اصحاب`}` در مکه و مدینه، روشی را که باید در پیش گیریم برای ما آشکار می‌‌سازد و حکم می‌‌کند که ما باید پیش از هرچیز به استحکام و تقویت ایمان در دل‌‌های خودمان توجه کنیم و باید ایمان به خدا و آخرت، توجه به عبادت ، روآوری صادقانه به‌سوی خدا و خوب به‌پاداشتنِ نماز روش همه ما باشد؛ چه فرمانده و چه سرباز.

بارقه‌ها، ص٢۶٠.”][/vc_column][/vc_row]

[vc_row][vc_column][rt_blockquote_style blockquote_content=”همان‌طور که می‌دانیم، معمولا بهتر است عبادات مستحبی، پنهان بماند. برخی از عبادات، همچون روزه‌داری اساسا سرشتی پنهانی دارند؛ زیرا روزه‌داری، یک خودداری درونی است و نمی‌توان از بیرون آن را کنترل کرد. عبادات دیگری هم هست که فضایی نهانی و دور از محیط عمومی برای آنها در نظر گرفته شده است، همچون نماز شب که پس از نیمه‌شب ادا می‌شود. همه اینها برای آن است که بُعد غیبی عبادت تقویت گردد و هرچه بیشتر با احساس مسئولیت درونی پیوند بخورد.
بنابراین فعالیت‌های عبادی، احساس مسئولیت را در آدمی تقویت و نهادینه می‌کند و او عادت میکند که بر اساس احساس مسئولیت درونی خود، به انجام کارهایش بپردازد. بدین‌سان این احساس مسئولیت درونی، تضمینی محکم را برای پایبندی فرد درستکار به حقوق و تکالیفش فراهم می‌آورد.

انسان و عبادت، ص ۵۶.”][/vc_column][/vc_row]

[vc_row][vc_column][rt_blockquote_style blockquote_content=”عبادت در زندگی بشر و مسیر تمدنی او ضرورتی ثابت است؛ زیرا اساساً زمانی یک مسیر وجود خواهد داشت که مطلقی در میان باشد که آدمی به‌سوی آن کشش داشته باشد و آرمان‌هایش را از آن بگیرد. جز خداوند متعال نیز هیچ مطلقی ظرفیت ندارد که مسیر بس طولانی بشریت را دربر بگیرد و بی‌شک همه مطلق‌های ساختگی هریک به‌شکلی مانع رشد مسیر بشری می‌شوند. بنابراین ارتباط با مطلق حقیقی، نیازی ثابت است؛ چنانکه انکار مطلق‌های ساختگی نیز، نیازی ثابت است. در عین حال، ارتباط با مطلق حقیقی، تنها وقتی ممکن است که شیوه‌ای عملی و کاربردی به تقویت و نهادینه‌سازی این ارتباط بپردازد. این شیوه عملی همان عبادت است.

انسان و عبادت، ص ۴۹.”][/vc_column][/vc_row]

[vc_row][vc_column][rt_blockquote_style blockquote_content=”غیبی‌بودن عبادات، با نقشی که برای آنها در نظر گرفته شده است، ارتباطی نظام‌مند دارد؛ زیرا همانطور که پیش از این دریافتیم، نقش عبادات تقویت ایمان و نهادینه‌سازی ارتباط با حقیقت مطلق است.
بر این اساس هر چه عنصر فرمانبرداری و اطاعت در عبادت پررنگ‌تر باشد، تأثیر آن در تقویت ارتباط میان عبادت‌گزار و پروردگارش بیشتر خواهد بود. اگر عبادت‌گزار تمام جنبه‌های عبادت را درک کند و حکمت‌ها و منافع همه جزئیات آن برایش روشن باشد، عنصر فرمانبرداری و اطاعت در عبادت کمرنگ می‌شود و انگیزه دستیابی به منافع و مصالح آن عبادت در او قوت می‌گیرد. در این صورت، دیگر عبادت بیش از آن که عملی برای خدا باشد، به کاری تبدیل می‌شود که عبادت‌گزار در پی منافع و آثار آن است.

🔺انسان و عبادت، ص ۶۰.”][/vc_column][/vc_row]

کتاب «انسان و عبادت» بخش‌هایی از رسالۀ عملیه استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر با نام الفتاوی الواضحة است که در آن جنبه‌هایی از موضوع عبادت در اسلام بررسی شده است. الفتاوی الواضحة اولین بار در ماه رمضان ١٣٩۶ق (شهریور ١٣۵۵ش) به چاپ رسید. شهید صدر این رساله را براساس ضرورت تحول رساله‌های عملیه و به‌هدف ارائۀ احکام اسلامی به مسلمان معاصر با شیوه‌ای جدید و به‌روز و متناسب با تحولات تمدنی به‌رشتۀ تحریر درآورد؛ ازاین‌رو ضمن بررسی و نقد کاستی‌های موجود در رساله‌های رایج طرحی متفاوت را برای نگارش رساله عملیه پی ریخت.

او این رساله را با مقدمه‌ای اعتقادی براساس مباحث نوین فلسفی و نیز روش حساب احتمالات در اثبات عقاید، آغاز می‌کند؛‌ زیرا عقیده، پایۀ عمل به شریعت است و مکلفی که می‌خواهد به احکام شریعت عمل کند شایسته است طرحی کلی از عقاید و دلایل آن‌ها داشته باشد.

شهید صدر در متن رساله خود افزون‌بر تغییر اساسی ادبیات رساله‌نویسی که آن را برای عموم خوانندگان کاربردی کرده، تقسیم‌بندی نوینی برای احکام شریعت اسلامی عرضه کرده است. او خود درباره این تقسیم‌بندی می‌نویسد:

ابتدا مسائل مربوط به تقلید را آورده‌ایم و احکام تقلید، اجتهاد و احتیاط را بیان کرده‌ایم. پس از آن درباره تکلیف و شروط آن سخن گفته‌ایم. سپس احکام را به چهار بخش تقسیم کرده‌ایم:

بخش نخست: عبادات؛

بخش دوم: اموال که دارایی‌های عمومی و شخصی را دربر می‌گیرد؛

بخش سوم: رفتار فردی؛

بخش چهارم: رفتار عمومی.[1]

و سپس هر یک از این بخش‌ها را این‌گونه شرح می‌دهد:

اگرچه احکام شریعت به‌هم‌پیوسته و با یکدیگر مرتبط هستند، می‌توان آن‌ها را در چهار بخش تقسیم کرد:

یک. عبادات که عبارتند از: طهارت، نماز، روزه، اعتکاف، حج، عمره و کفاره‌ها.

دو. اموال که خود به دو بخش تقسیم می‌شوند:​

١- اموال عمومی. مقصود از اموال عمومی هر مالی است که برای مصلحتی عمومی قرار داده شده است. زکات و خمس از جمله این اموال هستند که اگرچه اعمال عبادی به شمار می‌آیند، جنبه مالی آن‌ها برجسته‌تر است. همچنین خراج،‌ انفال و مواردی از این دست نیز در زمره اموال عمومی قرار دارد. در این بخش انواع اموال عمومی و احکام هر یک از آن‌ها و شیوه هزینه‌کردشان، تعیین می‌شود.

٢- اموال خصوصی. مقصود از اموال خصوصی دارایی‌های افراد است که احکام آن‌ها در دو بخش توضیح داده می‌شود:

بخش نخست: اسباب شرعی تملک یا به‌دست آوردن حق خصوصی، چه درباره مال عینی (خارجی)، چه مال در ذمه. منظور از مال در ذمه،‌ اموالی است که در مواردی مانند ضمانت و غرامت، ذمه فرد را مشغول می‌سازد. احکام احیاء، حیازت، صید، تبعیت، ارث، ضمانت‌ها، غرامت‌ها در این بخش بررسی می‌شود و عقد ضمان و حواله و قرض و بیمه را نیز دربر می‌گیرد.

بخش دوم: احکام تصرف در اموال که مواردی مانند خریدوفروش، صلح، مشارکت، وقف، وصیت و دیگر معاملات و تصرفاتی از این دست را شامل می‌شود.

سه. رفتار فردی. مقصود همه رفتارهای شخصی است که فرد انجام می‌دهد و مستقیماً به اموال مربوط نیست و در دایره عبادت خداوند متعال نیز قرار نمی‌گیرد. احکام رفتار فردی دو نوع هستند:

1- احکام مربوط به روابط مرد و زن؛ از جمله ازدواج و طلاق و خلع و مبارات و ظهار و ایلاء و….

2- احکامی که سایر ابعاد زندگی فرد را سامان می‌دهد؛‌ مانند احکام خوراکی‌ها، پوشاک، مسکن، آداب معاشرت، احکام نذر و قسم و عهد، صید و ذبح، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر و دیگر محرمات و واجباتی از این دست.

چهار. رفتار عمومی. مقصود از این بخش رفتار ولی‌امر در عرصه‌های حکومت، قضاوت، جنگ و روابط بین‌الملل است که شامل احکامی از قبیل احکام ولایت عمومی،‌ احکام قضاوت و شهادت، حدود، جهاد و مانند آن می‌شود.[2]

شهید صدر در پایان جلد اول رساله عملیه‌اش که بخش عبادات  شریعت اسلامی را دربر‌می‌گیرد، برای تبیین سیمای کلی عبادت در اسلام، بخش ویژه‌ای را در نظر گرفته و مطالب ناب و ارزشمندی را در این باره به مقلدان ارائه کرده است. شهید صدر در این بخش ابتدا به این موضوع می‌پردازد که چرا عبادت نیازی همیشگی برای همه انسان‌هاست و چه نقشی را در مسیر تمدنی انسان ایفا می‌کند. سپس ویژگی‌های کلی عبادات را تبیین می‌کند و از این رهگذر فهمی دقیق‌تر و عمیق‌تر از مفهوم و کارکرد عبادت را به‌دست می‌دهد تا مکلفی که می‌خواهد از طریق رساله عملیه به همین احکام عمل کند، دیدگاهی روشن‌تر داشته‌ باشد و آگاهانه‌تر به عبادت بپردازد.

مطالب عمیق و نو این بخش سبب شد که بارها و به‌طور مجزا به چاپ برسد و به زبان‌های مختلف ترجمه شود.

همچنین این کتاب همراه با اضافات برخی شاگردان شهید صدر با نام نظام‌ العبادات في الاسلام منتشر شد که بخش عمده آن کتاب نوشته شهید صدر نبود و ازاین‌رو در این ترجمه، برخلاف برخی از دیگر ترجمه‌ها، صرفاً بخشی که اثر قلم استاد شهید بود، آورده شده است.

نویسنده همچنین در چاپ اول رساله عملیه خود مقدمه‌ای درباره اصل اجتهاد و تقلید و ضرورت تحول شیوه تدوین رساله‌های عملیه نوشته است که با توجه به نکات مهم آن و ارتباطش با موضوع، در این کتاب نیز با ‌عنوان مقدمهای درباره اجتهاد و تقلید آورده شده است.

 

برای خرید کتاب اینجا را کلیک کنید

 

[1]. شایان ذکر است که دست ستم حزب بعث مانع از آن شد که شهید صدر فرصت کند این کتاب را تکمیل کرده و همه چهار بخش مدنظر را تألیف نماید و تنها بخش اول از این چهار دسته در جلد اول «الفتاوی الواضحة» به چاپ رسید.

[2]. الفتاوی الواضحة، ص ١۴٢-١۴۴.

 

شهید صدر با آگاهی از اشکال‌های رساله‌های عملیه به نگارش رساله عملیه نوینی پرداخت. انگیزه و هدف او بر پالایش رساله خود از اشکال‌های رساله‌های موجود و فراهم آوردن مؤلفه‌های اساسی یک رساله عملی کاربردی برای انسان امروز بود؛ از این رو رساله عملیه او کتابی نیست که صرفاً احکام شرعی در آن گنجانده شده باشد، بلکه به حق یک مجموعه کامل است که زیرساخت‌ها و نیازهای اصلی دین‌شناسی و از آن پس دین‌داری را برای انسان مسلمان فراهم می‌سازد.

از ویژگی‌های خاص «الفتاوی الواضحة» می‌توان به این موارد اشاره کرد: دسته بندی نوین فقه که تناسب بیشتری با ساختار زندگی انسان معاصر دارد؛ وجود سیر منطقی در مباحث با بیان پیش‌درآمدی در هر بحث، بیان اهمیت موضوع، تفاوت هر موضوع با موضوعات مشابه، بیان احکام و مسائل کلی در ابتدای هر عنوان، توضیح اصطلاحات و گاه بیان فلسفه احکام؛ زبان ساده و دور از تکلفات معمول فقهی و … .

افزون بر احکام فقهی رایج و مورد نیاز، مباحث کلامی و اعتقادی در ابتدای کتاب آمده و تحت عنوان «المرسل، الرسول، الرسالة» به تبیین اصول عقیده مسلمانان پرداخته است. مباحثی نیز در میان و پایان کتاب وجود دارد که در روشن ساختن ابعاد شگفت‌انگیز دین اسلام بسیار مؤثر است. بحث‌هایی که در آن چرایی تقلید و جایگاه علمای دین، نظام عبادات، نقش عبادت در زندگی انسان مسلمان  و ابعاد اجتماعی عبادات تبیین شده است.

این همه و نکات و ویژگی‌های دیگر «الفتاوی الواضحة» آن را از قالب تنگ یک رساله معمول که تنها به کار مقلدان یک مرجع خاص می‌آید،‌خارج ساخته و گستره کتابی جامع برای شناخت هم‌زمان اندیشه و عمل در اسلام را بدان بخشیده است و بدین‌سان مرزهای زمان و دامنه محدود گروهی خاص را درشکسته است.

[vc_row][vc_column][rt_blockquote_style blockquote_content=”دوگانگی میان عبادت و فعالیت‌های گوناگون زندگی موجب ناکارآمدی عبادت و از کارافتادن نقش تربیتی و سازنده آن خواهد شد و دیگر عبادت نمی‌تواند انگیزه افراد را متحول و دگرگرا کند و آنها را وادار سازد که کاری را با ازخودگذشتگی و عبور از منافع محدود خود انجام دهند. خداوند متعال که از بندگان خود بی‌نیاز است، در پی آن نبوده است که از رهگذر عبادت‌شدن، جایگاه خود را تقویت کند تا از این رو آنها را به چنین عبادتی امر نماید. اینکه خداوند متعال خود را هدف و سرانجام مسیر بشریت قرار داده تنها برای این نبوده است که آدمی فقط به هنگام عبادت در برابر او سر فرود آورد؛ بلکه به‌دنبال آن است که با عبادت، انسان‌های درستکاری تربیت شوند که بتوانند با گذشتن از خود، در این مسیر بشری بیشتر نقش ایفا کنند. این تنها وقتی به بهترین شکل محقق می‌شود که روح عبادت به تدریج، به دیگر فعالیت‌های زندگی نیز تسرّی پیدا کند.

انسان و عبادت، ص ۶۳.”][/vc_column][/vc_row]

Alfatava vazeha

تشریح و تعیین وظایف مکلفین در حیطه «فقه» بر اساس دیدگاه های اجتهادی است. مولف پیش از شروع به بیان احکام و مسایل، در ضمن مقدمه ای طولانی مبحثی را در حوزه اعتقادات مطرح کرده که شامل مطالبی چون: مختصری درباره اصول دین در زمینه های خداشناسی، پیامبرشناسی و اسلام شناسی و توضیحاتی درباره مباحث تقلید، اجتهاد و شرایط تکلیف شده است. در ادامه مسایل فقهی مربوط به بخش عبادات از جمله: طهارت، نماز، روزه، حج، اعتکاف و کفارات به صورت مفصل ارایه شده است. پایان بخش مباحث کتاب نیز مطالبی پیرامون ابعاد مختلف عبادت نظیر: نیاز فطری انسان به عبادت و تأثیرات فردی و اجتماعی آن می باشد.

[vc_row][vc_column][rt_blockquote_style blockquote_content=”… گاهی این طور به ذهن می‌رسد که خودسازی در تاریخ اجتماع (اسلامی) دوران محدودی دارد و پس از آن، دوره اجرا فرا می‌‌رسد که در آن خیلی به خودسازی توجه نمی‌‌شود. اما شواهد زندگی در مکه و مدینه روشی را که باید در پیش بگیریم برای ما آشکار می‌‌سازد و حکم می‌‌کند که ما باید پیش از هر چیز به استحکام و تقویت ایمان در دل‌‌های خودمان توجه کنیم و باید ایمان به خدا و آخرت، توجه به عبادت، صادقانه به سوی خدا رو نمودن و نماز را به خوبی به پا داشتن، روش همه ما باشد؛ چه فرمانده و چه سرباز.

بارقه‌ها (مقاله مقایسه نوع جهاد اسلامی در مکه و مدینه)، ص ٢۶٠.”][/vc_column][/vc_row]

[vc_row][vc_column][rt_blockquote_style blockquote_content=”عبادت در اصل، تجلی‌گر رابطه انسان و پروردگار است و سبب پایداری و استواری این رابطه می‌شود. اما عبادت در شریعت اسلامی به‌گونه‌ای طراحی شده است که در بیشتر موارد، ابزاری برای رابطه انسان با هم‌نوع نیز هست و این همان چیزی است که ما از عنوان «جنبه اجتماعی عبادت» مد نظر داریم.
در برخی از عبادات خود تجمع و گردآمدن و ایجاد ارتباط اجتماعی میان عبادت‌کنندگان فرض شده است؛ مانند جهاد که جنگجویانی را که با جنگیدنشان خدا را عبادت می‌کنند، بر آن می‌دارد که در میان خود، روابطی را برپا کنند که در میان واحدهای لشکرهای نظامی برقرار است.
اما برخی دیگر از عبادات، به‌خودی‌خود موجب جمع شدن نیستند، اما با وجود این، به شکلی به یکی از روش‌های تجمع پیوند خورده‌‌اند تا از این رهگذر، رابطه انسان با پروردگار در یک عمل و عبادت مشخص با رابطه انسان با هم‌نوع بیامیزد. … تا آنجا که واجبی مانند روزه که در طبیعت خود عملی کاملاً فردی است نیز به عید فطر پیوند خورده است؛ عید فطری که جلوه اجتماعی این واجب قرار داده شده است و روزه‌‌داران را در شادی پیروزی بر شهوت‌ها و امیال گرد هم می‌‌آورد و متحد می‌‌سازد.

الفتاوی الواضحه (رساله عملیه شهید صدر)، بخش نظام عبادت در اسلام، موضوع جنبه اجتماعی عبادت، ص٧٧٧. “][/vc_column][/vc_row]