نشست زندۀ اینستاگرامی صفحۀ رسمی پژوهشگاه شهید صدر، با عنوان «صحبت صدر؛ روحانیت چنان‌که صدر می‌گفت» با محوریت کتاب حوزه‌وبایسته‌ها برگزار شد.
نخستین نشست «صحبت صدر» با موضوع «روحانیت چنان‌که صدر می‌گفت»، با حضور حجج‌الاسلام محمدمهدی رفیع‌پور و محمدرضا زائری و اجرای دکتر علی جعفرآبادی، پنجشنبه ١٧ مهرماه برگزار شد.
تحول در جامعه باید منشأ حوزوی داشته باشد
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدمهدی رفیع‌پور، استاد کلام و فلسفه حوزه علمیه، در نشست «صحبت صدر؛ روحانیت چنان‌که صدر می‌گفت»، بیان کرد: پیش‌فرض مرحوم صدر بدون آنکه از واژۀ فلسفۀ فقه استفاده کرده باشد، مسائلی است که امروز با این عنوان در حوزه سرفصل دارد؛ از نظر شهید صدر اگر تحولات جامعۀ اسلامی بخواهد به سرانجام برسد و ریشه و اصالت داشته باشد، باید منشأ حوزوی داشته باشد؛ این دیدگاه برخلاف کسانی است که از حوزه نومید شده‌اند؛ لذا به‌دنبال تربیت نسل جوانی از طلاب تحول‌خواه بودند.
رفیع‌پور با بیان اینکه کتب آموزشی حوزه باید براساس مهندسی کلی فقه، متحول و حرکت ما گام‌به‌گام انجام شود، تصریح کرد: شهید صدر در فقه و رشته‌های دیگر موفق به نوشتن متنی برای آموزش حوزوی نشدند، ولی در اصول این کار انجام شد. دو نگاه به صدر وجود دارد، برخی می‌خواهند همه تحولات را براساس مبانی و دیدگاه‌های ایشان پیش ببرند که با وجود احترام به این دیدگاه معتقدم ایشان با حکومت اسلامی همانند دوره بعد از انقلاب درگیر نبودند و از طرفی شرایط خیلی عوض شده و امروز توقعات از حوزه خیلی زیاد است؛ لذا خوانش دوم از ایشان درست است و آن اینکه مطالب ایشان مقدمه و گام نخست است، نه اینکه آن را گام نهایی تلقی کنیم.
تحول‌خواهی فقه با بازتاب اجتماعی
این استاد حوزه علمیه اضافه کرد: شهید صدر اگر در میان ما بودند، امروز خودشان در برخی مواضع علمی‌شان بازنگری می‌کردند؛ زیرا ایشان تحول‌خواه و به‌دنبال اجتهاد سامان‌یافته بود؛ امروز چهل سال از دوره شهادت ایشان گذشته و باید ببینیم آیا فقه شیعه پاسخ‌گو هست یا همانند فقه اهل‌سنت تکرار مطالب قدیمی است. ایشان معتقد است که نباید به دامان نظامات غربی بیفتیم، بلکه با استفاده از مبانی اسلامی و علوم روز، پویایی در فقه خودمان ایجاد کنیم که نماد این تحول‌خواهی در «اقتصادنا» دیده می‌شود. امروز باید به تأسی از آن شهید در علوم سیاسی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی کتبی مانند اقتصادنا داشته باشیم، ولی علی‌رغم سروصداهایی که داشتیم کار نشده است؛ البته حوزه کارهای خوبی در چهل سال کرده و زحمات را نباید نادیده گرفت، ولی در حد موردانتظار نبوده است.
رفیع‌پور با بیان اینکه توضیحات و نگاه صدر فضای علوم انسانی اسلامی است، گفت: رشته فقه در اندیشه ایشان خیلی جدی است، حتی همین فقه فردی سنتی، ولی معتقد است که باید آفاق و ابواب فقه را توسعه دهیم؛ زیرا علم تمدن‌ساز فقه است، ولی نه فقه فردی و سنتیِ صرف که به چشمانداز اجتماعی و بازتاب اجتماعی آن توجه ندارد؛ دیدگاه ایشان در فهم اجتماعی نص و جهت‌گیری آیندۀ حرکت اجتهاد غیر از فقهی است که در جواهر و عروه بحث شده است.
فقه را جذاب کنیم
این استاد حوزه علمیه اضافه کرد: الآن وقتی کلمه فقه در جامعه مطرح می‌شود عمدتاً جنبه فردی و سلبی آن به اذهان متبادر می‌شود، فقهی که قصد دارد خط قرمز بکشد و تحریم و محدودیت ایجاد کند؛ لذا فقه، فقیه و فقاهت برای جامعه جذاب نیست؛ بلکه آن را پس می‌زند، چون ما نتوانستیم فقه فردی را اجتماعی و بر آن اساس جامعه را اداره کنیم. فقهی که جامعیت دارد و نیازهای عصر جدید در آن دیده شود جذابیت دارد و می‌تواند انسان معاصر را با فواید فتوا اقناع کند؛ امروز نگاه از بالا به پایین و «از ما به یک اشاره/ از تو به سر دویدن» جواب‌گو نیست.
رفیع‌پور اظهار کرد: شهید صدر در عین اینکه بر فقه به‌عنوان دانش تمدن‌ساز تأکید دارد، درعین‌حال معتقد به تحول است؛ ما از سخنان ایشان بخش اول را گرفته و فقیه را همه‌کاره و قانون‌گذار می‌دانیم، ولی تحول در راستای فهم اجتماعی و تغییر متون فقهی با رویکرد اجتماعی را مورد بی‌توجهی قرار داده‌ایم. البته سخن از صدر است، ولی مقام معظم رهبری و امام خمینی(ره) هم مجتهدان تحول‌خواه هستند؛ امام در اواخر عمر بحث زمان و مکان را مطرح و رهبری فقه پویا را مورداشاره قرار دادند؛ لذا این یک مسیر است تا طلاب جوان بتوانند در آن حرکت کنند.
وی در پایان نشست مجازی «صحبت صدر؛ روحانیت چنان‌که صدر می‌گفت» تأکید کرد: از نگاه شهید صدر حوزه جایی نیست که افراد عمرشان را در آنجا تلف کنند، صدر نمی‌خواهد از فقه و حوزه عبور کند و آن را بی‌خود بداند، بلکه بر سامان دادن فقه و حوزه تأکید دارد؛ متأسفانه الآن چون حوزه پاسخ‌گو نیست حتی خیلی از هم‌لباسی‌های ما امید خیری به آن ندارند، ولی امید هست و باید تلاش بیشتری کنیم.
تحول به‌معنای کنار گذاشتن همۀ گذشته نیست
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا زائری، مدیرمسئول مجلۀ خیمه و فعال فرهنگی و رسانه‌ای، دومین سخنران نشست «صحبت صدر؛ روحانیت چنان‌که صدر می‌گفت» در پاسخ به این پرسش که اقتصاد اسلامی داریم؟ گفت: در اینکه امثال شهید صدر دغدغه بحث اقتصاد اسلامی و مبنای تئوریک و نظری برای اداره جامعه داشتند شکی نیست، ولی مهم‌ترین رویکرد ایشان به بحث امت است. من «اقتصادنا»ی او را «اقتصاد الامة الاسلامیه» می‌بینم نه «اقتصاد الاسلام». الآن تسامحی به کار می‌رود و آن است که به‌جای اقتصاد مسلمین می‌گوییم اقتصاد اسلامی و به آن حکم می‌کنیم؛ صدر گفت فلسفه و اقتصاد مسلمین نه اقتصاد و فلسفۀ اسلام.
وی افزود: گفتارهای شهید صدر برای قبل از تشکیل جمهوری اسلامی است؛ لذا به جدّ معتقدم که اگر امروز هم شهید صدر، امام موسی صدر و امام خمینی(ره) حضور داشتند از تعابیر متناسب با روز بهره می‌بردند؛ بنابراین نباید باری را بر دین تحمیل کنیم که نتواند به مقصد برساند و نباید در مخاطب توقعی ایجاد کنیم که نتواند محقق شود؛ فرقی اساسی بین سال ۴۹ و ۵۹ و ۹۹ وجود دارد؛ الآن چهل سال کارنامه جلوی ماست و نمی‌توانیم فقط شعار دهیم و حرف بزنیم.
زائری تصریح کرد: شهید صدر بایسته‌هایی برای حوزه از جمله در تربیت طلاب تعریف کرده است؛ رهبر معظم انقلاب هم بر تحول تأکید دارند، ولی تا سخن از تحول می‌شود، برخی طوری رفتار می‌کنند که گویا مراد از تحول این است که هیچ‌چیزی در حوزه به‌درد نمی‌خورد و باید همه را رها کرد؛ همچنین این دغدغه وجود دارد که آیا جریان حکومتی خاصی دنبال این بحث نیستند و نمی‌خواهند نظام و ساختار حوزه را بهم بریزند؟ اگر کسانی به‌نام تحول، کارهای غلطی کردند، بعد از آن ممکن است نگرانی و تردید در بحث تحول دامن زده شود.
تحول حوزه باید درونی باشد
مدیر مسئول و صاحب‌امتیاز ماهنامۀ خیمه با بیان اینکه اگر بخواهد اتفاقی در حوزه بیفتد باید در متن حوزه باشد و نه از خارج حوزه، اظهار کرد: یکی از بزرگ‌ترین ایرادات این است که یک شخصیت سیاسی و اجتماعی از بیرون بخواهد درباره تحول در حوزه حرف بزند و یا موج ایجاد کند. امید به تحول باید به نهادها و شخصیت‌های داخل حوزه وابسته باشد؛ ارزش شهید صدر این است که خودش برآمده از خاندان نهصدسالۀ مرجعیت است و حوزوی کامل و مطلق از بُن و اساس است، نه اینکه صرفاً یک نابغه دینی باشد؛ صدر رویکرد کاملاً انتقادی جدی دارد و تعبیر دارد که حوزه را باید کوبید و از نو ساخت، ولی باز نومید نیست و رویکرد عملگرایی دارد و اینکه حوزه را نهاد تبلیغی می‌داند ناشی از رویکرد عملگرایانه اجتماعی وی است.
زائری تصریح کرد: وی فقه را نقطه وصل اسلام به جهان می‌داند و درعین‌حال بین مبانی نظری و عرصه اجرا معتقد به اعتدال است؛ نگاه وی این است که حوزه باید با جذابیت فقه جامعه را اداره کند و زمانی جذاب می‌شود که بتواند به‌خوبی جامعه را اداره کند. فقه اگر کاربرد مؤثر در زندگی نداشته باشد به‌درد نخواهد خورد؛ تفاوت امام(ره) و رهبر انقلاب و شهید صدر با خیلی از فقهای ما در این است که معتقدند فقه اگر خود را در زندگی نشان ندهد و صرفاً در فضای کتب و تدریس باشد مفید نخواهد بود.
فقه بریده از زندگی کارآمد نیست
وی اضافه کرد: امروز مسئله مخاطب ما این است که روزی که من گرفتار مشکلاتی مانند ناتوانی در ازدواج، نداشتن شغل و… بودم حوزه کجا بود؛ امروز مخاطب انتخاب می‌کند، لذا ما باید کارآمدی فقه را در مقام رقابت با دیگران نشان دهیم؛ اگر طبق نظر صدر قبول داریم که فقه در همه عرصه‌ها جواب می‌دهد، باید این جواب آزموده، دیده و شنیده شود و خود را ثابت کند.
زائری در پایان سخنان خود در نشست «صحبت صدر؛ روحانیت چنان‌که صدر می‌گفت» بیان کرد: یکی از مشکلات امروز این است که می‌گوییم ما جای ائمه(ع) نشسته‌‍‌ایم، ولی کمتر کارهای آنها را در مواجهه با مردم می‌کنیم و برخی مواقع فقط توقع داریم سخنان ما را اطاعت کنند؛ الآن رابطۀ حوزه و روحانیت گاهی چنین رابطه‌ای است؛ بنابراین بحث کارآمدی خیلی مهم است و جذابیت فقه در اینجا باید دیده شود. شهید صدر فرموده که اجتهاد مسیر تطبیق دین با زندگی است و فقه و فقاهت و اجتهاد، هدف نیست، بلکه مسیری برای نشان دادن حضور اسلام در زندگی است؛ وی واقعاً به اثرگذاری فقه اعتقاد دارد و بر ضرورت فهم اجتماعی نص تأکید دارد. زیرا وقتی فهم اجتماعی به‌وجود آید بسیاری از مسائل عوض خواهد شد.
